თინათინ კობალაძე
ფრაგმენტები დაუწერელი წიგნიდან
მოგონებები მიხეილ ჭიაურელზე
იმ პირველ წლებში, რადიოს ლიტერატურულ რედაქციაში მუშაობა რომ დავიწყე, ძველი, უკვე არქივში გადანახული ფილმებისადმი ინტერესმა კინოსტუდიაში მიმიყვანა. ვეძიებდი ამ ფილმებს, ვნახულობდი... შემდეგ კი, ვეხმიანებოდი ყველას - რეჟისორებს მწერლებს, მსახიობებს - ვინც ჯერ კიდევ ჩვენს შორის იყო და ვიწერდი მოგონებებს. ბევრი, მართლაც მნიშვნელოვანი და საინტერესო ჩანაწერი მომიგროვდა. ეს ჩანაწერები დღეს რადიოს „ოქროს ფონდის“ საკუთრებაა. ზოგჯერ მენანება, რომ ისინი დღემდე არ გამოქვეყნებულა. სწორედ ეს ფიქრი მაიძულებს, ზოგი რამ მკითხველს შევთავაზო... შევთავაზო მოგონებები, ან მოგონებათა ჩანაწერები ისეთ დიდ ადამიანებზე, როგორებიც იყვნენ : ნიკოლოზ შენგელაია, მიხეილ ჭიაურელი, სპარტაკ ბაღაშვილი, ნატო ვაჩნაძე, ალექსანდრე ჟორჟოლიანი და სხვები... ზოგიერთ მათგანს პირადად ვიცნობდი, მათ შრის ყველაზე მტკივნეულად ჩემს ხსოვნაში მიხეილ ჭიაურელი დარჩა... ძია მიშა, როგორც მას ეძახდნენ, როგორც ვეძახდი მეც... მისი სიცოცხლის სიყვარული, სიცოცხლით სავსე გული, უაღრესი უშუალობა, არტისტიზმი და დიდი, წარმოუდგენლად დიდი ნიჭიერება უამრავ ადამიანს იზიდავდა. ბედის საჩუქარი იყო მისი მეგობრობა. ხშირად ვხვდებოდი და მაშინაც კი, როცა შემოქმედებითი ენერგიით აღსავსეს ბედისწერის მსახვრალი ხელი ჯერ არ შეხებოდა, იმ რამდენიმე ძვირფას ადამიანთ შორის მეგულებოდა, ვისი დაკარგვისას ყოველთვის მეშინოდა...
საოცარი იყო ძია მიშა. ღრმა ტკივილად დამრჩა, არ მავიწყდება ჩვენი უკანასკნელი შეხვედრა. უკვე ძალიან ცუდად იყო, ხშირად მივდიოდი, მაგრამ მუდამ ისე ეჭირა თავი, თითქოს არაფერი აწუხებდა... იმ დღესაც ასე იყო, მივედით მე და ნუნუ გაბუნია, მხიარულად გამოგვეგება. გაეხარდა ნუნუს მისვლა. ხმა აღარ ჰქონდა, ძლივს ლაპარაკობდა. არ წვებოდა, თუ არ იცოდი, ვერც მიხვდებოდი, რომ სიცოცხლის რამდენიმე დღეღა ჰქონდა დარჩენილი. მართლა ცუდად იყო. მეგონა თვითონ არ იცოდა. ძალიან გახალისდა. ნუნუს სთხობა, ვიმღეროთო... იმღერეს. თითქოს ხმაც დაუბრუნდა. ბოლოს, წასვლის წინ, გამოვეთხოვე: ქალაქიდან გავდივარ, ორ კვირაში ჩამოვალ და მაშინვე გნახავ-თქო. გაიღიმა, კარგი, კარგიო, მითხრა, სახეზე ჩრდილი გადაეფარა, გვერდით გაიხედა და ჩემს ცხოვრებაში პირველად მის თვალებში ცრემლი დავინახე. გამყინა... ხუთი დღის შემდეგ ძია მიშა გარდაცვლილა. ტკივილით ვფიქრობ იმ ბოლო დღეზე და საერთოდ მასზე, იმ ცრემლზე... ალბათ, უნდოდა ჩვენს ხსოვნაში, ახლობელთა ხსოვნაში, ისეთივე მხიარული და საყვარელი დარჩენილიყო... სძაგდა ყოველივე, რასაც სიცოცხლე არ ერქვა. თუმცა ერთხელ. ძალიან ადრე, მასთან ნაცნობობის პირველ წლებშივე ვიგრძენი, მის სულში დიდი სევდა რომ იყო ჩაბუდებული. საღამო ხანს სრულიად შემთხვევით, მასთან სახლში მივედი. აკაკი ბელიაშვილის პანაშვიდზე მიდიოდა. ნაღვლიანი ამინდი იყო. ცოტათი ცრიდა. მაინც ფეხით შევუყევით გზას ფიქრის გორიდან მაჩაბლის ქუჩამდე. ძია მიშას უყვარდა ფეხით სიარული. რამდენ რამეს იხსენებდა, გვიამბობდა თითოეული სახლისა თუ ქუჩის შესახებ... ესეც ცალკე მოგონებების თემაა. იმ დღეს კი... ჩაფიქრებული და ნაღვლიანი იყო. მითხრა:
- დაიხსომე, ადამიანი დროზე უნდა მოკვდეს...
- რატომ ამბობთ, ძია მიშა, რას გულისხმობთ დროზე სიკვდილში?
- იცი რა, აი, მაგალითად, მე რომ ერთი ათი წლის წინ მოვმკვდარიყავი, იცი, რა ამბავი ატყდებოდა?! ახლა კი აღარაფერი...
- ჯერ ერთი მთლად ასე არ არის, მაგრამ ასეც რომ იყოს... განა სიცოცხლე მაინც უკეთესი არ არის? თუ მართლა გინდათ, ჩვენ ძალიან გვიხარია, რომ ბოლოს და ბოლოს, აქ დაგვიბრუნდით... განა ასე დიდი მნიშვნელობა აქვს ზარზეიმებს?
- არა, რა თქმა უნდა. ეს არც მთავარია და არც მნიშვნელოვანი, მაგრამ ადამიანს თავის თავში რწმენა არ უნდა დაეკარგოს. აი, ესაა მთავარი. ცხოვრება ძალიან რთულია. კარგია, კაცი თუ არ დაიბნევა, მაგრამ ეს ძალიან ძნელია. ბევრ რამეს, თავიდან რომ დაიწყოს, ახლა სხვანაირად გავაკეთებდი. ეს მაწუხებს, თუმცა არ იფიქრო, ვწუწუნებდე. მე არ მიყვარს წუწუნი, არც ის მიყვარს სამდურავს რომ ამბობენ.
... აი, მაგალითად, „ოთარაანთ ქვრივი“... (ეს ფილმი მაშინ ახალი გამოსული იყო ეკრანზე) ხომ სულ კარგი რეცენზიები დაიწერა, მაგრამ მე მაინც გული მტკივა. ამას ყველად არ ვეტყვი. ის არ არის, რაც უნდა იყოს. საერთოდ ლიტერატურული ნაწარმოების და მითუმეტეს ისეთის, როგორიც ეს მოთხრობაა, ეკრანზე გადატანა უმეტეს შემთხვევაში წაამგებიანია. მაგრამ ვერიკო კარგია. განსაკუთრებით, ბოლო კადრები პირდაპირ შეუდარებელია. როგორ მიდის, კუბოს რომ მიჰყვება, ერთ ფილმად მარტო ესა ღირს.
ძნელია ხელოვანის გზა. დღეს ყველაფერი სულ სხვანაირად, ახლებურად ესმით და მოსწონთ. მე კი ძველი თაობის კაცი ვარ. ჩემი სახლი დღე და ღამე ახალგაზრდებითაა სავსე. არის დავა, კამათი. ვერიკო ჩემზე უკეთ გრძნობს მათ სულს. მუდამ მათ მხარეზეა. ჩემთვის კი ჩინურია მათი საუბარი. მაწუხებს ეს. შენ ჯერ ბავშვი ხარ და არ იცი. შენ ჯერ ყველაფერს ისრუტავ. გვიან მიხვდები, რომ მართალს ვამბობ. შენც მათ მხარეზე ხარ, ვიცი, თვალებში გატყობ. სხვანაირად არც შეიძლება. ჩემი გზა სხვა იყო. დაახლოებით ასეთი იყო ეს საუბარი, რომელიც იმავე დღეს, სახლში მოსვლისთანავე ჩავიწერე. სხვა დროს მსგავსი რამ არასოდეს უთქვამს. მართლაც სხვა იყო მისი გზა, ეს სიტყვები კი ალბათ იმ წუთიერი სინანულის გამო ითქვა, იმ ტრიუმფალური დღეების გახსენების და სინანულის გამო, რომელიც უკვე წასული იყო და რომელსაც ალბათ მაინც განიცდიდა. მაგრამ ძია მიშა, მიუხედავად იმ „სხვა გზისა“, რომელსაც იგი ვერა და ვერ თმობდა (ან რატომ უნდა დაეთმო), არასოდეს ყოფილა მარტო... მისი დიდი ნიჭიერება, დიდი ცოდნა ყველაფრისა და ყველაზე მეტად ხელოვნებისა, მისი გასაოცარი იმპროვიზაციული ნიჭი, მისი უნიკალური ზეპირი მოთხრობები, უაღრესად მიმზიდველი, კოლორიტული ხასიათი, თვისებები ადამიანებს ძალუმად იზიდავდა, იზიდავდა მათაც, ვისაც, როგორც თვითონ თქვა, განსხვავებული თვალსაზრისი ჰქონდა და მათაც, ვინც მასთან ერთად განვლო ცხოვრების რთული გზა.
მახსოვს პირველი შეხვედრა... მე და ლამარა კიკალაშვილი ქართული კინოს 40 წლისთავისადმი მიძღვნილ გადაცემას ვამზადებდით და მასთან სახლში მივედით. შეგვიყვანა თავის სამუშაო ოთახში. ახლა მე თქვენ ყავით გაგიმასოინძლდებით, ნახეთ, როგორი ყავის მოდუღება ვიცი და მერე ვისაუბროთო. თვითონ დაფქვა, პატარა ჩაიდანში მოხარშა ირანული ყავა, იქვე, პატარა ქურაზე. თვითონვე მოგვართვა. მკითხაობა ხომ არ იცითო, გვკითხა.
გვიყვებოდა თავის ამბებს... პირველად ქანდაკება მიტაცებდაო. დედაჩემი ტიროდა, მიწის ზელა უსწავლელმაც კი იცის და სახელოსნო სასწავლებელი რაღაზე დაგამთავრებინე. ბედნიერი ვიყავი, ვფიქრობდი, კარგი ზეინკალი გამოხვიდოდი, შენ კი ყველაფერს თავი მიანებე და აი, მთელი ღამეები ტალახსა ზელავ. რა ნახე მაინც მაგ ტალახში, ან რა საქმეა თიხის ზელა, ვერ გამიგიაო... გადმოქექა არქივი... დიდხანს ვათვალიერებდით ქალბატონ ვერიკოს სურათებს, ვკითხულობდით... გაიცინა, თქვენ ბოლოს და ბოლოს, ვერიკოსთან მოხვედით თუ ჩემთანო. დაუძახა: - ვერიკო, მოდი, აქ დაჯექი, თორემ თვალები სულ შენსკენ აქვთო... როცა სპარტაკზე ველაპარაკები, მაშინვე აინთებიან, როცა ზოგ სხვაზე, ჩაქრებიანო.
იმ დღე სმაგნიტოფირზე ჩავიწერეთ მისი მოგონებები მშობლებზე, სპარტაკ ბაღაშვილზე. ქართულ ბატალიონზე, რომელიც ფილმში „გიორგი სააკაძე“ გადაღების შემდეგ მთლიანად ქერჩში დაიღუპა; მოგონებები ძველ თეატრზე (ერთხელ რომელიღაც ძველი სპექტაკლიდან სურათი მაჩვენა. ღარიბული სცენა, იატაკზე დაგებული ფარდაგი და ვასო აბაშიძე... სხვები არ მახსოვს. აი, ამათ ვენაცვალე. თეატრის სული აქ იყოო, თქვა), მსახიობებზე, მხატვრებზე, მისი სიმღერები.
ეს ჩანაწერები იმდენად ცოცხალი და მიმზიდველია, რომ მინდოდა, რაც შეიძლება მეტ ადამიანს მოესმინა და ენახა... მინდოდა ყოველივე ფირზეც გადაღებულიყო, რომ შემოგვენახა. ფილმზე მაშინ არ ვფიქრობდი. ჩანაფიქრით მხოლოდ სატელევიზიო გადაცემას ვამზადებდი. თემემ ძალიან დააინტერესა რეზო გამცემლიძე და დავიწყეთ მუშაობს. ძია მიშაც დაგვთანხმდა. იმ დროს ჯერ კიდევ კარგად იყო. მახსოვს ერთი ასეთი ეპიზოდი: უნდა მოგვეყვანა ნანი ბრეგვაძე და ვახტანგ კიკაბიძე, რომ ძია მიშასთან ერთად ემღერათ რაიმე ძველი თბილისის თემატიკიდან... ძია მიშას ძალიან ესიამოვნა მათთან შეხვედრა... რამდენიმე სიმღერა ჩავწერეთ... ცხადია, იმპროვიზებულად. საუბარი დაახლოებით ასე წარიმართა:
- ჩემო ბუბა, ძალიან მიხარია, შენ რომ ახლა ჩემთან ზიხარ. მიყვარს შენი სიმღერა, მიდის ძველი თბილისი... ბევრი რამ მიყვარს, მაგრამ ძველი თბილისი სხვა არის (მღერის: „მე თბილისი მისთვის მიყვარს...“), მიმღერე რამე, ძველთბილისური.
- ეს ცოტა ძნელი იქნება, თქვენ ისე მღერით. მოდით, ისევ თქვენ გვიმღერეთ რაიმე საიათნოვასი, ძია მიშა, საიათნოვასი...
- საიათნოვას სიმღერა ძნელია.
„მტკვარო ამღვრეულო, არაზიანო,
მე შენ ვერ გაგიძლებ მიზეზიანო...“
მოდი, ისევ ერთად ვიმღეროთ. დაიწყო: „ძველი თბილისი ისევ მიგონებს...“ აჰყვა ბუბაც და სიტყვებზე „ძნელი ყოფილა მართლა სიბერე“ კი, ძნელიაო, კვერი დაუკრა... ჩანაწერი ასევე დარჩა. ბოლოს გადაცემა აღარ გაკეთდა, მაგრამ ისეთი საინტერესო და ემოციური გამოვიდა ყველა კადრი, რომ გადაწყდა შექმნილიყო ფილმი. და აი, ოთარ სეფიაშვილმა სასწრაფოდ დაწერა სცენარი. მოვძებნეთ ძველი კინო-და-ფოტო მასალები, წერილები, მოგონებები, გამოვიყენეთ რადიოს ჩანაწერები და რამდენიმე თვეში ფილმი უკვე მზად იყო. დიდი შრომა გასწია ამ ფილმზე რეჟისორმა რეზო გამცემლიძემ. არც ძია მიშა დარჩენილა უკმაყოფილო...
და მაინც, ბევრი რამ უთქმელი დარჩა ამ ფილმითაც და თვით ძია მიშას ფილმებითაც...ბოლო დროს ხშირად მთხოვდა, მომეხმარე წიგნი დავწეროთო... ო, როგორ მტკივა გული, რომ ეს წიგნი არ დაიწერა. ჩემთან მხოლოდ რამდენიმე საუბრის ჩანაწერი დარჩა... ძირითადად ბავშვობის დროისა. ძია მიშა ჰყვებოდა და მე ვიწერდი... ცხადია, ეს ჩანაწერები შემდეგ (მისი ბოლომდე მიყვანა რომ დაგვცლოდა) უფრო დაიხვეწებოდა, მაგრამ, ვფიქრობ, ამ სახითაც არ იქნება უინტერესო... მინდა მკითხველს შევთავაზო ისინი.
...1959 წელი. პირველი ჩანაწერი.
როგორც ჩანს, არის პერიოდი ადამიანის ცხოვრებაში, როცა სასიამოვნოა ძველის გახსენება.
ვიზრდებოდი მშრომელი ადამიანების წრეში. ძველი თბილისი, მისი უბრალო, მშრომელი ხალხი სამუდამოდ დარჩა ჩემს მეხსიერებაში.
ხელოვნების სიყვარული, ალბათ, მაშინ გაღვივდა ჩემში, როცა სრულიად პატარა, ძველი ჟურნალებიდან ვჭრიდი და ვაგროვებდი დორეს, დომიეს, რეპინის, პეროვის, კრამსკოის სურათებს.
ამ სიყვარულმა თბილისის სახალხო სახლში მიმიყვანა, სადაც ჩავები სცენისმოყვარულთა წრეში. ჩვენ ვდგამდით მოლიერის, შილერის, გოგოლის, ილია ჭავჭავაძის, ალექსანდრე ყაზბეგის, ეგნატე ნინოშვილის, დავით კლდიაშვილი ნაწარმოებებს.
საღამოს სპექტაკლის გმირთა ცხოვრებით ვცხოვრობდი, დღისით სახელოსნო სასწავლებელში დავდიოდი. იქვე ვმუშაობდი ზეინკლად, მაგრამ ჩემი არსებით სახელოსნოში არ ვიყავი. ვოცნებობდი, რომ ოდესმე შევქმნიდი ფერწერულ ტილოებს, ქანდაკებებს, ან მომღერალი ვიქნებოდი, ან დრამატული მსახიობი. სწორედ ამ პერიოდში მოქანდაკე იაკობ ნიკოლაძის სახელოსნოში მოვხვდი. იქ პირველად გავეცანი მიქელანჯელოს შემოქმედებას. იაკობმა მაჩვენა როდენის ნაწარმოებთა ფოტოები და მისი ოსტატობის საიდუმლოებაზე მიამბობდა ხოლმე. ძალიან გამიტაცა ქანდაკების ხელოვნებამ. ვსწავლობდი ძერწვას. სახლშიც კი მიმქონდა თიხა და მთელი ღამეები ვმუშაობდი.
იაკობი მუდამ კეთილად მექცეოდა, მაგრამ მუშაობის დროს ახლოს არ მიკარებდა. მარტო მე კი არა, არავის. რთულია საერთოდ შემოქმედების პროცესი. იგი უაღრესად ინდივიდუალურია და ვერ იტყვი, ვერ ასწავლი სხვას. შეუცნობელია. ხშირად იციან თქმა, არ მუშაობს, ზარმაციაო. ბალზაკი ამბობდა, ესეც შემოქმედებითი პროცესიაო... შემოქმედს არ უყვარს, როცა ვინმე უყურებს მის მუშაობას. არც იაკობს უყვარდა, მაგრამ ერთხელ მე შევიქმენი საოცრების მოწმე: ვნახე როგორ იბადება შემოქმედება. რა ემართება ადამიანს, მის თვალებს, სახეს, სულს... ვმუშაობდი სახელოსნოში... უეცრად იაკობი მოვიდა. უჩვეულოდ აღელვებული იყო.
- მიშა, ჩქარა, თიხა მომიმზადე. ახლავე, სადაცაა გუბერმანი მოვა (ეს გუბერმანი მაშინ დიდად სახელმოხვეჭილი ვიოლონჩელისტი იყო და იმხანად თბილისში გასტროლებზე იმყოფებოდა). მისი პორტრეტი უნდა გავაკეთო.
მართლაც, სულ მალე მოვიდა ძალზე შეუხედავი კაცი. უცნაური გარეგნობის, გრძელი ხელებით, გაჩეჩილი თმით. გარდიგარდმო, ოყრია თვალებით, სახის ფართო, დაღარული ნაკვთებით. იაკობმა მუშაობა დაიწყო. მეც იქ ვიყავი და ყოველ წამს აზელილ თიხას ვაწვდიდი. მუშაობდა სწრაფად, უსიტყვოდ. გუბერმანმა თვალები დახუჭა. ფიქრში წავიდა, დროდადრო გამოიხედავდა ხოლმე. ბოლოს ვიოლონჩელი აიღო და ჰაერში გასაოცარი ხმები გაიბნა. ეს მახინჯი კაცი ულამაზეს არსებად გადაიქცა. უკრავდა გუბერმანი, ძერწავდა ნიკოლაძე და ოთხი ხელი, ჩემს თვალწინ მთელი სისწრაფით, სინატიფით, შთაგონებით ქმნიდა სასწაულს. დაბეჯითებით შემიძლია ვთქვა, ამ წუთებმა საბოლოოდ განსაზღვრა ჩემი ბედი.
მახსოვს 1905 წლის დაუვიწყარ დღეებში ჩემი ოჯახით, თბილისელ მშრომელებთან ერთად ვიდექი თბილისის ქუჩებში. ვხედავდი კაზაკებს, რომლებიც არბევდნენ ქუჩაში გამოსულ დემონსტრანტებს. ღვარივით დიოდა სისხლი უდანაშაულო ადამიანებისა. მახსოვს შავი რეაქციის წლები. ჩემს მშობლიურ სოფელ დიღომში სისხლში ჩაახჩეს გლეხთა აჯანყება, დაჭრილები და მომაკვდავები ურმებით მოყავდათ ქალაქის საავადმყოფოში. მათ შორის იყვნენ ჩემი ნაცნობები, ახლობლები, ნათესავები. ვხედავდი, როგორ დაარბიეს დიდგორში სალოცავად მიმავალი გლეხები. ეზოებში ჭერეხივით ეყარნენ ჩემი ახლობლები, ნათესავები, ნაცნობი ბიჭები. იმ წლებშივე ვნახე ერთი უცნაური პროცესიაც. ცხენოსანი პოლიციელებით გარშემორტყმული მუშები ასაფლავებდნენ რუს მუშას - პეტრე მონტინს. ეს დაუვიწყარი სურათი შემდეგ გაცოცხლდა ჩემს ფილმში „უკანასკნელი მასკარადი“.
* * *
სიჭაბუკის წლებში წარუშლელი შთაბეჭდილება დატოვა ჩემზე სამხრეთ საქართველოში მოგზაურობამ ჩვენს ცნობილ არქეოლოგ ექვთიმე თაყაიშვილთან და ლადო გუდიაშვილთან ერთად. ჩვენ გადმოვიღეთ ძველი ქართული კულტურის შესანიშნავი ძეგლებიდან ფრესკული ფერწერისა და ქანდაკების უბრწყინვალესი ნიმუშები და სამშობლოში ჩამოვიტანეთ.
ივანე პერესტიანმა შემომთავაზა მონაწიელობა მიმეღო ფილმში „არსენა ჯორჯიაშვილი“.
მთელ ღამეს არ დამეძინა. არ ვიცოდი, რომელ როლს მომცემდნენ. მე მხოლოდ უბრალო როლზე ვფიქრობდი და მოულოდნელად არსენა ჯორჯიაშვილის როლი დამაკისრეს.
ძნელია გადმოგცეთ ჩემი მღელვარება. ვთამაშობდი სახლში, ქუჩაში, სახელოსნოში, ვფიქრობდი ყოველ მოძრაობაზე, ყოველ სიტყვაზე... ვცდილობდი, რაც შეიძლება კარგად მეთამაშნა და აი, სურათი გამოვიდა...
ერთხელ ჩემმა ძმამ მამაჩემი წაიყვანა კინოთეატრში. სურათში არის ერთი ეპიზოდი, როდესაც მე - ჯორჯიაშვილი - ბომბს ვესვრი გენერალ გრიაზნოვს. „გარადავოები“ მიჭერენ, წამაქცევენ, მცემენ, ფეხით მათრევენ. იმ დროს, კინოგადაღებებისას მართლა სცემდნენ აქტიორს, თუ ამას ეპიზოდის საჭიროება მოითხოვდა. მამაჩემი დიდი ინტერესით უყურებდა სურათს, მაგრამ როდესაც ნახა, რა უღმერთოდ მირტყამდნენ, უეცრად წამოიჭრა სკამიდან და მთელ ხალხში დაუყვირა ჩემს ძმას: რას ზიხარ მანდ, ვერა ხედავ, რა ამბავია, მოკლეს ბიჭი, მიეშველეო.
არსენას გარდა კიდევ რამდენიმე ფილმში გადამიღეს, მაგრამ ჩემი თავი ეკრანზე სულ უფრო ნაკლებად მომწონდა. მსახიობობა მივატოვე, მაგრამ ეკრანის მიტოვება არ მიფიქრია. უკვე ვიცნობდი ეიზენშტეინის, პუდოვკინის ნაწარმოებებს; ვხედავდი, რომ იბადებოდა ახალი, დიდი ხელოვნება - კინოხელოვნება. და გადავწყვიტე კინორეჟისორი გავმხადარიყავი.
ჩემი პირველი სურათი იყო „საათი და ორმოცდახუთი წუთი“. მე მალე მიხვდი, რომ მხატვარი მტკიცედ უნდა იდგას ეროვნული ნიადაგზე, იგი დაკავშირებული უნდა იყოს თავის ხალხთან, მის ზნესა და ჩვეულებასთან, მის კულტურასა და ხელოვნებასთან. მან უნდა გამოხატოს თავისი ხალხის მისწრაფება, მისი სიბრძნე, მისი სულიერი შინაარსი. ჩემს შემდგომ შემოქმედებას ასაზრდოვებდა ჩემი ხალხის მდიდარი ფოლკლორი.
ამ დროს ჩვენში ბევრი საინტერესო ფილმი შეიქმნა. მაგრამ მათ შრის იყო ერთი - ნიკოლოზ შენგელაიას „ელისო“, რომელმაც ჩვენი ახალგაზრდა კინემატოგრაფია შემოქმედების ფართო გზაზე გაიყვანა.
არ შემიძლია რამდენიმე სიტყვა არ ვთქვა ნიკოლოზ შენგელაიაზე - ამ ბრწყინვალე და უბადლო ნიჭის ხელოვანზე. ის იყო მშფოთვარე, მოუსვენარი, დაუდეგარი. ყოველთვის ეძებდა ახალს და საინტერესოს და თვითონაც მუდამ საინტერესო იყო.
მე მაშინ ვმუშაობდი ფილმზე „საბა“. იგი კარგად მიიღეს. კარგად მიიღეს შემდეგი ფილმიც - „ხაბარდა“.
დიდი შემოქმედებითი დისკუსია და აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია ფილმმა „უკანასკნელი მასკარადი“. ეს იყო პირველი ხმოვანი ფილმი. მე მასზე დიდი ინტერესით ვმუშაობდი. ფილმის გამოსვლის შემდეგ ბევრმა იერიში მოიტანა ჩემზე - მსაყვედურობდნენ, მარწმუნებდნენ, რომ ეს ჩემი დამარცხება იყო, სხვები მას არა თუ ქართული, არამედ მთელი საბჭოთა კინემატოგრაფის გამარჯვებად სთვლიდნენ.
1937 წელს დავიწყეთ „არსენას“ გადაღება. არსენას სახელი, რა თქმა უნდა, ბავშვობიდან მესმოდა. დედაჩემის პაპისთვის მას ერთხელ ქამარი ეჩუქებინა, ამიტომ მას ხშირად ახსენებდნენ ჩვენს ოჯახში.
მიზანი ჩემთვის ნათელი იყო. მასალაც გვქონდა, მაგრამ შესაფერის მსახიობს თუ ვერ ვნახავდით, ძნელი იყო მიზნის მიღწევაზე ლაპარაკი.
ეძიებდა და ჰპოვებდეო, ნათქვამია და მართლაც, ბედნიერმა შემთხვევამ სპარტაკ ბაღაშვილი მაპოვნინა - ეს საოცარი აღნაგობის, ახოვანი, ლამაზი და ნიჭიერი ჭაბუკი.
მე მას კინოსტუდიასთან შევხვდი. ზაფხულის საღამო იყო. იგი ორ გოგონასთან ერთად მუშტაიდისაკენ მიდიოდა. მისმა გარეგნობამ ისე გამაოცა, ისე ჰგავდა ჩემს მიერ წარმოდგენილ არსენას, რომ არ შემეძლო, არ შემეჩერებინა. მან თითქმის უხეშად მიპასუხა, დაავლო ხელი თავის გოგონებს და წავიდა...
მალე გავიგეთ, რომ ის ჩვენთვის კარგად ცნობილი მუშა მსახიობის, ლევან ბაღაშვილის შვილი იყო. ლევან ბაღაშვილი ნიჭიერი კაცი იყო. მე მას კარგად ვიცნობდი, მუშათა სცენაზე ის თამაშობდა ისეთ როლებს, როგორიცაა ურიელ აკოსტა, თამაშობდა შილერის „ყაჩაღებში“.
მალე მან სპარტაკი ჩემთან მოიყვანა. მე გამაოცა მისმა გულუბრყვილობამ. ამის შემდეგ იგი ყოველდღე დადიოდა ჩვენთან; ალექსანდრე იმედაშვილი მას კითხვას ასწავლიდა და როცა ორი თვის შემდეგ ოტელოს ორი მონოლოგი წაიკითხა, ჩემს აღტაცებას საზღვარი არა ჰქონდა. აშკარა იყო, რომ კინოხელოვნებაში მოვიდა დიდი მსახიობი.
ბევრი რამ შემიძლია გავიხსენო ფილმზე „გიორგი სააკაძე“. არასოდეს დამავიწყდება, როგორ გვეხმარებოდა წითელი არმიის ცხენოსანი ნაწილი, რომელიც მაშინ განჯაში იდგა. ეს ნაწილი 8 ათასი ქართველი მებრძოლისაგან შედგებოდა. თვალწინ მიდგას მათი უფროსი - გიორგი ბატარელი - მოხდენილი ვაჟკაცი, საუკეთესო მოჯირითე. ძალიან უნდოდა ეკრანზე თავისი თავი ენახა, მაგრამ ვერ მოეწსრო. ჩვენ მათ მასობრივ სცენებში ვიღებდით და ძალიან დავუმეგობრდით. ერთ დღეს გადაღების შემდეგ ბრძანება მიიღეს და ბანაკში დაუბრუნებლად ყირიმში გაგზავნეს. სასწრაფოდ გაიხადეს საშუალო საუკუნეების ტანსაცმელი. მოახტნენ თავიანთ ბედაურებს და სიმღერით წავიდნენ. კარგად მიხვდებით, რა მწარედ განვიცადეთ ის ამბავი, როდესაც გავიგეთ, რომ ყველანი პირველ ბრძოლაში დაიღუპნენ. არც ერთი ცოცხალი არ დაბრუნებულა.
ჩვენმა სურათმა დიდი წარმატება მოიპოვა ომის დღეებში და მე ბედნიერი ვიყავი, როგორც მხატვარი და როგორც მოქალაქე, რომ მან მიზანს მიაღწია.
* * *
არსებობს ერთი ნახატი, რომელზედაც გამოსახული მიხეილ ჭიაურელი. იგი უსმენს მუსიკას, მღერის, თამაშობს სცენაზე, დგამს სპექტაკლს, ხატავს, აქანდაკებს, იღებს ფილმს... ეს მეგობრული შარჟია და იმ რთული ძიებისა და შეგრძნებების საინტერესო სურთია, რომელიც ასე ნიშანდობლივი იყო მისთვის ადრეულ პერიოდში. ყველაფერი იცოდა ძია მიშამ, იცოდა ღრმად, შემოქმედებითად და მუდამ დაუზარებლად. ახალგაზრდული გატაცებით, სიყვარულით გადასცემდა ამ ცოდნას ყველას, ვისაც კი რაიმე სჭირდებოდა. მისი ეს თვისება ყველას შემჩნეული ჰქონდა. აი, რას წერს მის შესახებ ცნობილი კინორეჟისორი სერგეი ეიზენშტეინი:
„ჭიაურელი, უპირველეს ყოვლისა, გიყვარს, შემდეგ უკვე იწყებ ფიქრს, რომ იგი კარგი მხატვარი და შესანიშნავი ოსტატია. აქვს საუკეთესო ფილმები.
მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, გიყვარს. გიყვარს იმისათვის, რომ მის ხასიათსა და ქცევაში, სიმღერასა და თხრობაში, საუბარსა და ჩანაფიქრში ცხოვრების სითბო და სიყვარულია. მიმზიდველად ჟღერს საქართველოს საამური სუნთქვა, თბილისის კოლორიტი, კავკასიონის დიდებული და მკაცრი მწვერვალები მის ზეპირ მოთხრობებში. ყოველივე ამით სავსეა მისი ფილმები. და ამის გამოა, რომ მისი ფილმებიც ისევე გიყვარს, როგორც თავად ჭიაურელი.“
ს. ეიზენშტეინი. ჟურნალი „ისკუსტვო კინო“, 1950 წ.
ჭიაურელის ფილმები - ეს დიდი თემაა, ამაზე ბევრია და წერილი. ზეპირი მოთხრობები კი... მართლაც საოცარი იყო მისი ზეპირი მოთხრობები, სახოვანი, ცოცხალი. როგორი სითბოთი, განცდით, სიყვარულით, როგორი გატაცებით იცოდა თხრობა. რა კარგი ხმა ჰონდა. ზოგი ამ მოთხრობებიდან რადიოს გადაცემათა ოქროს ფონდშია შენახული, უფრო მეტი თან წაიღო. გაქრა. მე ზოგი მათგანი ამოვწერე. ყველაფერი ეს, რა თქმა უნდა, საინტერესოა, მაგრამ მათ ყველაზე მეტად ძია მიშას ხმა, მისი სითბო აცოცხლებდა. ხმა საოცარი ფენომენია საერთოდ. ვერ იტყვი, როგორ შეიძლება ადამიანის ხმით ცნობა, თუნდაც წლების მანძილზე არ გაგეგოს მისი ხმა. მაღალი არტისტიზმით იცოდა თხრობა ძია მიშამ. ძალიან ძნელია ამის გადმოცემა. მაინც, შეძლებისდაგვარად, შევეცდები აღვადგინო ზოგი რამ.
ერთხელ თქვა, ძველ თბილისში ნათურებად ფარნები დაუკიდიათ, მინდა წავიდე და ვნახო, თუ თქვენც გაინტერესებთ, წამოდითო. წავედით. მოეწონა, მთლად ჩაბნელებული იყო აქაურობა, ასე ჯობსო.
რამდენი რამ ვიცი და არავის აინტერესებს, საფლავში თან მიმაქვს ჩემი ცოდნაო, თქვა. ეს წუთით... შემდეგ ისევ თავისი ჩვეული ხალისი დაუბრუნდა და ავყევით აღმართს გრიშაშვილის მუზეუმისაკენ. მოჩანდა მტკვარი, მეტეხი, სიონი... უცქირა, უცქირა ძია მიშამ და უეცრად არც ისე ხმამაღლა, მაგრამ მკაფიოდ დაიწყო საუბარი თავის წარსულთან.
- გახსოვს, რა სწრაფად ირბენდი ვიწროებში, მიშა. სად წავიდნენ ის ძველი ხელოსნები და მეპურეები. რა კარგები იყვნენ, პატიოსნები. ყველას სათითაოდ იცნობდი შენ. იყო მათში სავსებით განუმეორებელი კოლორიტი, ერთგვარად სევდიანი. ამიტომაც აღარ გცილდება მათი ხსოვნა, ახლა ნელა მიჰყვები ამ გზებს. ახლა ძლივს ამოხვედი ამ აღმართზ, მიშა! რას გახსენებენ ეს ფარნები, ეს ვიწრო, მიჯრილი აივნები და ჩრდილებიანი ქუჩები. ვერ სცილდები მათ. რაღაც სხვაგვარი მადლი აქვს აქ ყველაფერს. როგორ გასწირეს სახლები. გული მტკივა, მოდით ჩემთან, ჩემო ახალგაზრდა მეგობრებო, კიდევ ვიაროთ ამ ვიწროებში. შევიხედოთ ჩემს ბავშვობაში. აი, იქით, დიღმის გზაზე, თეთრ დუქანში მამა მწვანილს ჰყიდის და ნატრობს, ბიჭი მალე გაიზარდოს და ზეინკალი გამოვიდესო.
დილით, გათენებამდე დაივლის იგი მახლობელ სოფლებს. მოაქვს მწვანილი, ხახვი, ბოლოკი, სალათა, ტარხუნა, კამა, ქინძი. აი, ახლაც ვხედავ მის მიერ გაწყობილ მწვანილს და ისევ ვფიქრობ, მხატვარი რომ ყოფილიყო, ფიროსმანზე ნაკლებ ნატურმორტს არც იგი დახატავდა. ისე იყო ეს ყველაფერი ერთმანეთთან შეფერებული, ვერავინ გაივლიდა, თვალი რომ არ შეეჩერებინა. ყველას უყვარდა, რადგან ვაჭრული ბუნება არ ჰქონდა.
დედა უბრალო, მოსიყვარულე, თალხკაბიანი ქალი იყო. მან შენს წინაშე გახსნა სიკეთით სავსე დიდი სამყარო. მისი სითბო და მადლი დღემდე მოგყვება თან. დღემდე გახსოვს მისი ტკბილი იავნანა (მღერის). საუბარიც ნანასავით იცოდა. ახლა რომ ცოცხალი იყოს, ჩავიკრავდი გულში, მოვეფერებოდი, არ მოვცილდებოდი.
აქ ხომ ფიროსმანს უვლია. მასაც გული სტკიოდა, ძალიან სტკიოდა, ამიტომაც ორთაჭალელ ტურფებს მხრებზე მტრედებს უხატავდა, ეცოდებოდა. გახსოვს, ყარაჩოხელთა დარბაისლური ქართული, მტკვარზე გასული ტივები და ამ ტივებზე ღამით ანთებული კელაპტრები, სიონი, მეტეხი... რა დიდი და სასიამოვნო ხმა ჰქონდა სიონის ზარს... ნეტა, სად წაიღეს ის ზარი? წაიღეს... წაიღეს... ეჰ, იმდროინდელი თბილისი უამრავი კოლორიტული სახეების ცოცხალი გამოფენა იყო. სწორედ ამ სახეებმა და სურათებმა მომიყვანეს ხელოვნებასთან.
ვინმე სხვამ რომ მსგავს სიტუაციაში ასე ისაუბროს, ალბათ ხელოვნური და არაგულწრფელი მოგეჩვენებათ, მაგრამ ისინი, ვინს მიხეილ ჭიაურელს იცნობდნენ, მიხვდებიან, რა საოცარი და დაუვიწყარი უნდა ყოფილიყო ჩვენთვის ის დღე... ეს ჩანაწერი მხოლოდ მიახლოებით გადმოსცემს იმ განწყობასა და შთაბეჭდილებას.
ერთხელ ნიკო ფიროსმანის შესახებ ვკითხე.
- იმ შეხვედრას, ფიროსმანს რომ მოუწყეს მხატვრებმა, მეც ვესწრებოდი... მორიდებითიჯდა. ყველა ისე იყო საუბრით გართული, როგორ გავიდა ოთახიდან, ვერავინ გაიგო. ის იყო და ის. წავიდა და წავიდა. მას შემდეგ ნიკალას სახე აღარ დაგვინახია. ბევრი რამ იწერება და კეთდება ახლა ფიროსმანზე, მაგრამ მე, პირადად, არ მაკმაყოფილებს. ფიროსმანი არის ჩვენი სინდისი, ჩვენი უკეთესი მე, სიწმინდე. და მე განვიცდი სიამაყეს იმის გამო. რომ ვარ თანამემამულე. ფიროსმანზე თქმა დიდი მხატვარიაო, ნიშნავს, რომ არაფერი არ სთქვა მასზე. აი, ეს სურათები (კედელზე ფიროსმანის ოთხ ნახატს აჰხედა) სამიკიტნოებში შევაგროვე. დავდიოდით მე, ლადო გუდიაშვილი, ზდანევიჩები და ვეძებდით. ეს უკვე მერე, გვიან. ნიკალა უკვე აღარ იყო ცოცხალი. რა ძვირფასი და დიდი მისი მარტოდ დარჩენილი ნიჭი, მისი ბავშვური სული. საოცარი და ამავე დროს კანონზომიერია, რომ მასზე ფიქრი თანდათან თავისუფლდება მწუხარების, სიკვდილის, სიმძიმილის მრუმე შარავანდედისაგან, თანდათან გვიბრუნდება მისი სულისმიერი გამომეტყველება, მისი სახე.
* * *
მამაჩემი იტყოდა ხოლმე, მე ჩემს დას მზითვად გამატანესო. ჩემი სიძე ვაჭარი კაცი იყო. ძალიან ბასრი და აუტანელი ხასიათი ჰქონდა. რიგიანად არც კი ვიცი, რა ერქვა... აქსუას ეძახდნენ. გვარად გარაყანიძე იყო. მისი უხასიათობით ჩემი დაც დატანჯული იყო. ძმა ჰყავდა, ულამაზესი და ნიჭიერი კაცი. განსაკუთრებული ხმის პატრონი. დიდებულად უკრავდა თარზე. სპარსულ ბაიათებს ისე მღეროდა, თვითონ სპარსელები იხიბლებოდნენ. მე რომ ჩემი სიძის მაღაზიაში მოჯამაგირედ მოვხვდი, ის ახალჩამოსული იყო სპარსეთიდან. იეთიმ გურჯის ტიპის კაცი იყო. ვამჩნევდი, მისი ჩამოსვლა აქსუას მაინცდამაინც არ ახარებდა. გულცივად ექცეოდა, მაგრამ სხვები ერთი წუთით არ შორდებოდნენ. მისი სიმღერა უყვარდათ. მეც მიხაროდა მისი დანახვა, მეც შემიყვარდა. სონკა ერქვა. ნამდვილი სახელი სოლომონი იყო, ლექსებს იძახდა, რომ გულ-მუხელი გეწვოდა. ყარაჩოხელი ხალხი, როგორც ცნობილია, დიდი სანტიმენტალობით არ გამოირჩეოდა. მაგრამ როდესაც სონკა მღეროდა, ცრემლს ვერ იკავებდნენ.
სონკას მეორე სახელს - გურჯი გიგოლასაც ეძახდნენ. ერთხელ შაითანბაზრიდან დაბრუნდა, კარგ ხასიათზე იყო. ეტყობა ეს ვეღარ აიტანა აქსუამ და ისეთი მოულოდნელი სილა გაჰკრა, რომ კაცი ატირდა, რა დაგიშავე, რა გინდაო.
- რა დამიშავე? თავი მომჭერი, ხალხში არ გამესვლება. შენ გიხარია, ოქროები რომ ჩამოიტანე სპარსეთიდან, მე მრცხვენია. კაი საქმეში ვინ მოგცემდა მაგ ოქროებს.
- რა ოქროები... რას ამბობ? მე ვმღერი, შაჰის ყურამდეც მივიდა ჩემი სიმღერა. სხვა არა ვიცი რა... არც არაფერი ცუდი არ მიმიძღვის.
აქსუამ, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა, ცემა დაუწყო და თოკით შეკრა. ჩაათრია პატარა სარდაფში და საყასბოს ჩანგალზე თავდაყირა ჩამოჰკიდა. მთელი დღე ყვიროდა, მიშველეთო. მე ჩუმად მიმქონდა წყალი და თან ვტიროდი. მეორე დღემდე იყო ასე. ჩემმა დამ, ბევრი ვედრების შემდეგ, როგორც იქნა ქმრის ნებართვა მიიღო და ჩამოხსნა. ორივე თვალი ჩამოწურული ჰქონდა. დაბრმავდა, მაგრამ გონების თვალი შერჩა.
ერთ დილას აბანოში წაყვანა მთხოვა. წავედით. მკლავი თითქოს ახლაც მეწვის, ახლაც მტკივა - ხელი მის მხარზე მედო.
- ურჯულო ხომ არა ხარ, შე დალოცვილის შვილო, პირჯვარი გადაიწერე, ვერა ხედავ ანჩისხატია, პირჯვარი გადაიწრერ. აქ კი სიონია, დაილოცოს მაგის მადლი... გადაიწერე პირჯვარი. ცოტა და მივალთ აბანოში. ხომ არ დაიღალე, შვილო?
- არა.
ეს ბრმა ადამიანი ჩემზე უკეთ ხედავდა თბილისს.
სასტიკი კაცი იყო აქსუა. წარბიც არ შეუკრავს ამ ამბის გამო.
მე კი იმ დღიდან მისი დანახვა აღარ შემეძლო და სულ იმაზე ვოცნებობდი, როგორმე რაღაც საქმე მეშოვნა და გავცლოდი.
- ერთი კალატოზი გავიცანი, ქუჩაში, პურის ჭამის დროს, დარჩო შარბაბჩოვი. ღონიერი ახალგაზრდა იყო. წამიყვანა თავისთან. სახლს აშენებდა და მიმიხმარა. ორი სახლი ავაშნეთ ერთად, ნიკოლოზის ქუჩაზე, კირიჩნის მხარეს. - ჰყვებდა მამაჩემი.
შარბაბჩოვი მეც კარგად მახსოვს... ჩვენ უბანში ააშენა სამსართულიანი სახლი. უზარმაზარი განსხვავება იყო ჩვენს შორის, მაგრამ მამაჩემისა და მისი მეგობრობა არ წყდებოდა. ხშირად მოდიოდა. მოჰქონდა კვარტი წითელი ღვინო, შეექცეოდნენ, მღეროდნენ აღმოსავლურ ჰანგებს. ბოლოს საზღვარგარეთ წავიდა და აი, წლების შემდეგ. ერთ დღეს, ისევ გვეწვია. მე უკვე დიდი ვიყავი, ვერც მიცნო. ბოლოს გადამეხვია, გადამკოცნა. წავიდეთ, ერთი კაი პური ვჭამოთო, მითხრა და იქვე ახლოს მდგარი ფაეტონი დაიქირავა. რამდენიმე წუთში სასტუმრო „მაჟესტიკთან“ გავჩერდით (რუსთაველის თეატრის გვერდით იყო). შევედით თუ არა, მაშინვე ოთხი ოფიციანტი მოვიდა... მანაც ხელით ანიშნა:
„აბა, გიგოს მენიუ დააწყეთ“.
იმდენი რამე მოიტანეს, თავი სიზმარში მეგონა.
მოითხოვა ერთი კასრი.
დავლიეთ თითო რომი და შევუდექით ჯერ თევზეულს. ყველაფერს იმდენსავე, რასაც ჩვენ შევჭამდით, იღებდა და იმ კასრში ყრიდა, კასრი თანდათან ივსებოდა. მე გაუბედავი კაცი ვიყავი და შეწუხება არ მინდოდა ჩემი გულუხვი მასპინძლისა, მაგრამ მაინც ვკითხე:
- ძია გიგო, რატომ ჰყრი ამ კასრში ამეებს-თქო.
- ახლავე გეტყვი, შვილო, ცოტა დაიცადე. ადრე, როცა მე და მამაშენი დავჯდებოდით ასე, სუფრაზე მარტო პური და მწვანილი ძლივს გვქონდა... მაინც კარგად ვიყავით, ჯანმრთელები ვიყავით. რაც გავმდიდრდი და პარიზის საკეთესო რესტორნებში დავიწყე სიარფული, მას შემდეგ კუჭიცა მტკივა, ღვიძლიცა, შაქარიც მომემატა. ახლა ამეების ჭამა ისე გემრიელად, როგორც შენა სჭამ, მე აღარ შემიძლიან.
ძია გიგომ გაიხსნა ოქროს ღილაკები, მკლავი დაიკაპიწა , ბრილიანტის ბეჭდებიანი ხელი კასრში ჩაჰყო, აჭიჭყნა, აურია და დაურია ყველაფერი.
- აი, შეხედე შვილო, ეს ყველაფერი ჩვენს მუცელშია ახლა. მე ამნაირი ბევრი მიჭამია და ჭირის და ავადმყოფობიდ მეტი ვერაფერი შევიძინე. აქ ბევრი ჩადის შვილო, ძალიან ბევრი ჩადის. არ ვარგა ეს... ზომიერებაა საჭირო, შვილო, დაიხსომე ეს.
მე მაშინ რიგიანად არც კი მესმოდა რას ამბობდა, მაგრამ ახლა მესმის, ზომიერება ყველაფერშია საჭირო.
მე, რა თქმა უნდა,საერთო მასთან არც მაშინ და არც შემდეგ არაფერი მქონდა. სულ სხვა გატაცებები მქონდა, მაგრამ მისი ეს საუბარი არასოდეს არ მავიწყდებოდა.
* * *
ძალიან მიყვარდა ხატვა. განსაკუთრებით კარიკატურებისა. იმდროინდელი თბილისი ხომ სხვადასხვა სახეების ცოცხალი გამოფენა იყო. ახლაც, თუ ყურს მივუგდებ, მესმის: «Вот идет Пантелей, несет вкусных кренделей».
ყოველ დილით შემოდიოდა ეს რუსი კაცი. დიდი თეთრი წვერები მკერდამდე წვდებოდა, სუფთა, გაქათქათებული დიდი კალათი ზურგზე ჰქონდა წამოკიდებული. ეცვა თეთრი, სუფთა ხალათი. წითლად დაბრაწული კვერები და ბლინები ოდნავ მოჩანდა თეთრსუფრაგადაფარებული კალათიდან. ეზოს ბიჭები უკან დავდევდით. ახლაც მახსოვს მისი ალერსიანი თვალები. ამოიღებდა ნამცხვარს, გატეხდა და დაგვირიგებდა. სულ გვიცინოდა. გავიდოდა იგი და შემოვიდოდა ერთი სომეხი, პატარა კაცი. ზურგზე ეკიდა ასეთივე პატარა ტიკი (ბოჩკა). დაახლოებით სამი ლიტრი ძმარი ჩავიდოდა. ხმა პატარა ჰქონდა. სულ ერთ ნოტზე ჰყვიროდა, არა ძმარსა, არა უქსუსსა, არამედ, ჭიჭისა! მისი გაგებით ძმარს. ჩემს ეზოში თითქმის ყველა ყიდულობდა მისგან ამ “ჭიჭის“. ის ვერ ასწრებდა ეზოდან გასვლას და შემოვიდოდა სხვა. ყველას უცნაურად ეცვა. მაშინდელი მდაბიო ხალხი უმეტესად ასე იცვამდა: შინა პერანგზედ ძველებური, კოხტად შეკერილი ახალუხი. ზევიდან ძველი პიჯაკი. ის კაციც ასე იყო ჩაცმული. ხელში რატომღაც ეჭირა წკეპლა - ნახევარი არშინის სიგრძისა. დადგებოდა შუა ეზოში, დაბალი, ჩახრენწილი ხმით გაიძახოდა:
- „სტრი აძეჟი“... - დედაჩემს ჰკითხავდა, არაფერი არა გაქვს ძველი, შარვალი ან ხალათიო... დედას არ ჰქონდა. ასევე ყოველდღე შემოდიოდა ერთი კინტო... ხმა ჰქონდა კარუზოსნაირი.
- თუთა... თუთა... - გაჰყვიროდა. თავზე პირამიდასავით ედგა თაბახი.
- მსხვილი შაქარა თუთა... წითელი ვარდებით მორთული... - იმოდენა ხმა ჰქონდა, მთელს უბანში ისმოდა.
- თუთა - რკინაზე, ძველ კალოშებზე, ძველ ბოთლებზე...
წავიდოდა ისა და მოვიდოდა სხვა. ისევ ისმოდა:
- ხურმა...
- მსხალი...
- ყურძენი... და არ ვიცი, რა არა. შემდეგ ჩვენ ბავშვები გამოჯავრებით ვმღეროდით:
„ხურმა მოვიდა ხურმა,
ხურმა რკინაზე,
ცინკა სინაზე!“
ჩვეულებრივი თბილისური ეზო იყო ჩვენი ეზო, ქვაფენილიანი. ხოლო დიღომი, ბავშვობის დროისა, სხვა იყო. იგი ჩემთვის ახლაც სიბერის სავანეა. ღარიბი იყო ჩვენი ოჯახი. მახსოვს ძველი თბილისის ებრაელობა. ისინი ბევრ გაჭირვებას უმსუბუქებდნენ ხალხს. ეზოში მოჰქონდათ წვრილმანი საქონელი. კარგად ლაპარაკობდნენ ქართულად, მახსოვს იაკოფა ურია... მოიტანდა დიდ ბოხჩას, გაშლიდა დედაჩემის წინ ყველა ჯურის საქონელს და ეტყოდა:
- რაც გნებავს, აიღე, როცა გექნება, მომცემ, არ გექნება, არ მომცემ.
თუ ჰქონდა დედაჩემს რაიმე ნუგბარი საჭმელი, გამოიტანდა, ლოცავდა იაკოფა ურია... ეჰ... სადღაა ასეთი სიკეთე... რა გულსატკენია, როგორ შეიცვალა ხალხი, ყველა ერთად შეიცვალა.
დიღმელები, ნათესავები, ყველანი აჯავრებდნენ დედაჩემს: აბა, მოგივიდა იაკოფა ურიაო.
დედაჩემი უბრალო ქალი იყო, არასოდეს არ იცოდა რამდენი ვალი ჰქონდა, არც იაკოფამ იცოდა, მაგრამ მშვენივრად ესმოდათ ერთმანეთის.
უეცრად საიდანღაც სასულე ორკესტრის ხმა შემოგვესმებოდა... გავცვივდებოდით ბავშვები. დავინახავდით პროცესიას. ესეც სანახაობა იყო. თუ რუსს მარხავდნენ, ტირილი არ ისმოდა, თუ მარხავდნენ ქართველს, იყო გულდამწვარი მოთქმა. ჰანგი ძალიან მოქმედებდა ჩვენზე. ეს მოთქმის ჰანგი იავნანას ჰგავდა.
მაშინ მოტირლები იცოდნენ, ვინც კარგი მოთქმა იცოდა, მიიწვევდნენ ხოლმე სატირალში. ამაზრზენი და შთამბეჭდავი იყო ეს სურათი. მისი დავიწყება შეუძლებელია. ისე ღრმად ჩამრჩა ხსოვნაში, რომ შევეცადე, იგი „ოთარაანთ ქვრივში“ გამეცოცხლებინა. მოტირლების მოსვლა ამ შთაბეჭდილების ხსოვნით გავაკეთე.
განსაკუთრებული დღესასწაული ეზოს ბავშვებისათვის იყო მეარღნის სტუმრობა. ორი ტიპის მეარღნეები იყვნენ: ყარაჩოხელები, რომლებიც მშვენიერ ახალუხს ატარებდნენ და თბილისის ეზოების მეუფეები.
* * *
ჩემი ბავშვობის ყველაზე მწვავე შთაბეჭდილება, რომელიც ხსოვნაში ჩამრჩა, 4 თუ 5 წლისა რომ ვიყავი, მაშინდელია. არ ვიცი, საიდან ჩაგვივარდა ხელში ფული მე და ჩემს უფროს ძმას, მაგრამ ორი ფუნთუშა ვიყიდეთ იქვე, ჩვენი ეზოს გვერდზე. ვჭამდით და ნელ-ნელა შინისკენ მივდიოდით. წინ ძაღლი შემოგვეფეთა, საოცარი დიდი ძაღლი. ჩემმა ძმამ - კოლამ პირისკენ წაიღო ფუნთუშა და სწორედ იმ დროს, რომ უნდა მოეკბიჩა, ძაღლმა გამოსტაცა. ალბათ, გაეკაწრა პირი. რამდენიმე დღეში ბავშვს საშინელი სიცხე მისცა და დაიღუპა. ეს იყო პირველი დიდი ტრაგედია ჩემი ცხოვრების გზაზე. მამიდაშვილები მყავდა, პირველი ხელოსნები იყვნენ თბილისში - ზეინკლები - მიხო, შქრო და გიგო გარაყანიძეები. მადლიანი ხელის ოსტატები იყვნენ და ყველაფერ დიდ საქმეებს მათ ენდობოდნენ, დიდ ფულს აკეთებდნენ, ნახევრად ყარაჩოხელი ხალხი იყო. ჩვენ, ბავშვები, ძალიან ვუყვარდით. თავს ევლებოდნენ ბავშვს, მაგრამ მისი საქმე უკვე წასული იყო. ამ მოულოდნელი მწუხარების განცდამ დამამუნჯა და აზროვნება დამიკარგა. დედა ამანაც გადარია. მე ყველაზე პატარა ვიყავი. ვეღარ მოგხედეო, დამტიროდა, დედა გენაცვალოსო. პატარა კოლა ყველას უყვარდა. მამაჩემი - ძველი თბილისის ბოიდალი, ნამდვილი ვაჟკაცი, პატარა ბავშვივით ტიროდა. ხშირ-ხშირად შეხედავდა ცას, რა დავაშავე ასეთიო. რაც კი ნათესაობა გვყავდა, დიღომში თუ საგარეჯოში, ყველა ჩამოვიდა და გარს შემოევლო ჩვენს ოჯახს. ეს ყოველივე ისეთი უზარმაზარი ფსიქოლოგიური დარტყმა იყო, რომ ახლაც, თითქმის ოთხმოცი წლის კაცსაც, ისევ ისე ჩამესმის დედაჩემის კივილი.
ჩამოვიდა ამბავი, რომ ეს ძაღლი ხუდადოვისა იყო.
მამამ მიმართა, ხომ გკითხე, რატომ დამიმალე და დამღუპეო. მან უთხრა, აბა, ედიშერ, ცოფიანი ძაღლი როგორ მეყოლებოდა, მე თვითონ ექიმი ვარო.
ამის შემდეგ ჩვენმა ახლობლებმა ჩემზე გადმოიტანეს ყურადღება და ალერსი. დედაჩემმა დაისაბუდრა კოლას სასაფლაოზე. დილით რომ ადგებოდა, უკვე ვიცოდით, რომ იქ მიდიოდა. ჩამიკრავდა გულში და წავიდოდა, თან იტყოდა:
- მალე მოვალ, გენაცვალოს დედა. ნეტა ფეხი მომტყდეს და ვეღარ მოვიდე.
დედაჩემი სანამ გარდაიცვლებოდა, თალხი კაბა არ გამოუცვლია. მამაჩემმა და ჩვენებმა ნახეს, რომ დედა ამ ბინაზე ვეღარ ძლებდა და ბინა გამოვცვალეთ. ახალ ეზოშიც სხვადასხვა სტუმრები შემოდიოდნენ, გამყიდველები ფართლისა, წვრილმანებისა, თუთაც მოჰქონდათ, ხურმაც, სხვა ხილიც, მაგრამ შეიცვალა რაღაც. ჩვენს ოჯახში ხალისი ჩაქრა.
ალმანახი „კინო“. 1988/1 (ოცდამეექვსე გამოშვება)
საქართველოს სსრ კინემატოგრაფიის სახელმწიფო კომიტეტი
მთავარი რედაქტორი: სანდრო თუშმალიშვილი