მანანა ლეკბორაშვილი.ქართული დოკუმენტური კინო
ცნობამ კინემატოგრაფის დაბადების შესახებ საკმაოდ მალე ჩამოაღწია საქართველოში და მეტიც, უკვე 1896 წლის 16 ნოემბერს გაზეთი „ცნობის ფურცელი“ იუწყება, რომ „სათავადაზნაურო თეატრში ნაჩვენები იქნება კინემატოგრაფი - მთელს ევროპაში განთქმული ცოცხალი ფოტოგრაფიული სურათები ლიუმერისა“ ასეთი ჩვენებები მალე პოპულარული ხდება. როგორც ყველგან მსოფლიოში, სავარაუდოდ, საქართველოშიც ასეთი სეანსების მნიშვნელოვან წილს დოკუმენტური სიუჟეტები წარმოადგენდა. თავდაპირველად ეს უცხოური ფირმების („ჩინეზი“, „ამბროზიო“, „პატე“, „გომონი“) მიერ შემოტანილი სანახაობითი ფილმები იყო, რომლებიც უცხო ქვეყნის პეიზაჟებს და მოვლენებს აცნობდა მაყურებელს. არსებობს ცნობები, რომ ეს ფირმები ადგილზეც იღებდნენ ადგილობრივ სიუჟეტებსაც, თუმცა ისინი არ შემორჩენილა და მათზე მხოლოდ პრესის მიხედვით შეიძლება ვიმსჯელოთ.
ასევე არ არის შემორჩენილი ეროვნული დოკუმენტური კინოს პიონერების ვასილ ამაშუკელისა და ალექსანდრე დიღმელოვის მიერ ქართული და ამიერკავკასიის საზოგადოების ცხოვრების შესახებ გადაღებული სიუჟეტების უმეტესობა (1908-1910) , რომლებსაც ისინი ახლადგახსნილი სტაციონარული კინოთეატრების რეპერტუარის გასამდიდრებლად იღებდნენ.
პრესამ შემოგვინახა ამაშუკელის მოკლემეტრაჟიანი ფილმების სახელწოდებები და თემატიკა: ბაქოში გადაღებული “ხალხის სეირნობა ზღვის სანაპიროზე”, “მუშაობა ნავთის ჭაბურღილებთან”, “შეჯიბრება ცურვაში”, “გუნიბის პოლკის აღლუმი კაპიტან სიმონ ესაძის მონაწილეობით”, “ბაქოს ბაზრის ტიპები”, “ქვანახშირის ზიდვა აქლემებით”, “გემის გადმოტვირთვა”, “ნავთის გადასხმა ტუმბოებით”, ოდნავ მოგვიანებით საქართველოში გადაღებული “მუშაობა ფერმაში”, “ექსკურსია ბაგრატის ტაძრის ნანგრევებთან”, “გვირილობა”, “ხონის აბრეშუმის საღები ფაბრიკა”, „ქუთაისის პეიზაჟები“ და სხვა.
ალექსანდრე დიღმელოვი საკუთარ მოგონებებში აღწერს მის მიერ გადაღებულ ფილმებს: „კათალიკოსის დაკრძალვა ეჩმიაძინში“, „ერბო-კარაქის ქარხანა და ქათმების ფერმა ბაკურიანში“, „კათალიკოსის კურთხევა“, „სატახტო ზეიმი მცხეთაში“, „კავკასიის მეფისნაცვლის ცხენსაშენი ქარხანა“ და სხვა სახელმწიფო არქივში დაცულია დიღმელოვის მიერ 1912 წელს გადაღებული „ტახებსა და ირმებზე ნადირობა“ , რომელიც ასახავს დიდი მთავრის ნადირობას ყარაიაზის ტყეებში. ფილმი შეკრული სიუჟეტით, მრავალფეროვანი სცენებით და ოპერატორის გამომგონებლობით ხასიათდება.
ქართული დოკუმენტური კინოს ისტორიაში გამორჩეულ და საამაყო ფაქტად რჩება 1912 წელს ვასილ ამაშუკელის მიერ გადაღებული დოკუმენტური ფილმი „აკაკი წერეთლის მოგზაურობა რაჭა-ლეჩხუმში“, რომლის ძირითადი თემაა სახალხო პოეტის აკაკი წერეთლის შეხვედრა საქართველოს ამ მხარეების მოსახლეობასთან, მათ მიერ გამოხატული უდიდესი სიხარული და სიყვარული პოეტისა და ზოგადად პოეზიის მიმართ, იმ საზეიმო განწყობის ასახვა, რომელიც ამ შეხვედრებზე სუფევდა. თავდაპირველად ამაშუკელი ქრონიკალური სიუჟეტების გადაღებისას დამკვიდრებული სტანდარტების მიხედვით იღებდა: 10-20 მეტრიანი კადრები ერთმანეთისგან განცალკევებულია საინფორმაციო ინტერტიტრებით, მაგრამ თანდათან გადაღებული მასალა უფრო თავისუფალი ხდება, ჩნდება შემოქმედებითი ძიებები - მონტაჟური გადაღების მცდელობა, უფრო მეტყველი გადაღების წერტილების მოძიების შემთხვევები, იბადება გადაღებისადმი პირადი დამოკიდებულება. „აკაკის მოგზაურობა“ გამორჩეულია არა მარტო ქართული დოკუმენტური კინოს ისტორიისთვის. ქართველი კინოისტორიკოსის კარლო გოგოძის პირად არქივში დაცულია ცნობილი ფრანგი კინოისტორიკოსის წერილი, რომელშიც აღნიშნულია:“რამდენადაც ვიცი, 1912 წლამდე არცერთ ქვეყანაში,არც ერთი სრულმეტრაჟიანი დოკუმენტური ფილმი (1200 მეტრი) არც ერთი ცნობილი პიროვნებისადმი არ მიძღვნიათ. მე მგონი არ არის სამნაწილიანი ან მრავალნაწილიანი ფილმი არც ანატოლი ფრანსზე, ანრი ბარბიუსზე, არც რომენ როლანზე“ .
ვასილ ამაშუკელის მიერ გადაღებული 1200 მეტრიდან ამჟამად საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცულია ორი ნაწილისგან შემდგარი ასლი (პირველი ნაწილი -304 მ, მეორე ნაწილი 246 მ)
ქართული რევოლუციამდელი კინოს ერთ-ერთი თვალსაჩინო ფიგურაა პოლკოვნიკი სიმონ ესაძე, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს ქართული სამხედრო ქრონიკის დამაარსებლად. 1915 წელს მან სამხედრო ხელმძღვანელობისგან მიიღო უფლება ეწარმოებინა გადაღებები კავკასიაში სამხედრო მოქმედებების არეალში. მას და მის ჯგუფს გადაღებული აქვთ კინოქრონიკები: „არზრუმის დაცემა“, „ტრაპეზუნდის დაცემა“, „დაპყრობილი თურქული ქალაქები“ და სხვა, რომლებიც დიდ ინტერესს იწვევდა მაყურებელში.
საინტერესოა, რომ კინოს განვითარების ამ ადრეულ ეტაპზეც საქართველოში იყვნენ საზოგადო მოღვაწეები (მწერალი და თეატრის მოღვაწე შალვა დადიანი, ჟურნალ „თეატრისა და ცხოვრების“ რედაქტორი იოსებ იმედაშვილი), რომლებმაც კარგად დაინახეს კინემატოგრაფის შესაძლებლობები და მკაფიოდ განსაზღვრეს მისი პერსპექტივები, მათ შორის, დოკუმენტური კინოსიც, რომელსაც უმნიშვნელოვანს როლს ანიჭებდნენ საქართველოს ბუნების სიმდიდრეების, ჯერ კიდევ შემონახული ტრადიციებისა და ზნე-ჩვეულებების დაფიქსირებაში, ხოლო ოდნავ მოგვიანებით, საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ,
ასევე დამოუკიდებლობის წლებში (1918-1921) საქართველოში პირველი ეროვნული კინოფირმის დამაარსებელი გერმანე გოგიტიძე ქმნის და აქვეყნებს ეროვნული კინემატოგრაფის განვითარების პროგრამას (1918) , სადაც ცალკე მე-6 და მე-7 პუნქტებად უკვე გამოკვეთილია სამეცნიერო-პოპულარული და დოკუმენტური კინო, როგორც კინემატოგრაფის დამოუკიდებელი სახეობები. 1920 წელს მისი „ცეკავშირი“ (საქართველოს კოოპერატიული ცენტრალური კავშირი) იერთებს ბელგიელი კომერსანრის პირონეს კინოფირმას და „გაერთიანებული სახელმწიფო კინოწარმოება“ ხდება, რომელიც პირველი სამი წლის განმავლობაში მხოლოდ ქრონიკალურ და დოკუმენტურ ფილმებს იღებდა. (მათ შორის, „მიწისძვრა გორში“, „ბათუმის საქართველოსთვის გადაცემა“, ევროპელი სოციალისტების დელეგაციის მოგზაურობა საქართველოში“ და სხვა).
სამწუხაროდ, გასაბჭოებამდე გადაღებული დოკუმენტური ფირების მხოლოდ ძალზე მცირე ნაწილი შემონახული, თუმცა ამ მცირეშიც ჩანს ის პროგრესი, რაც დოკუმენტურმა კინომ განიცადა განვლილი პერიოდის განმავლობაში: გაიზარდა მეტრაჟი, უფრო მრავალფეროვანი გახდა შერჩეული გადაღების წერტილები, გამოყენებულია არამარტო საშუალო, არამედ საშუალო და ახლო ხედებიც, მატულობს მონტაჟურად გააზრებული კადრები.
გასაბჭოების შემდეგ 1921 წელს , სამი თვის ვადაში მოხდა კინოსაწარმოო თუ გაქირავების ყველა კერძო ფირმის ნაციონალიზაცია და დაფუძნდა განათლების სახალხო კომისარიატთან არსებული „კინოსექცია“ . ის გახდა ქართული საბჭოთა კინემატოგრაფის შემოქმედებითი და საწარმოო განვითარების ცენტრი. 1923 წელს „კინოსექცია“ სახელმწიფო კინომრეწველობის სააქციო საზოგადოებად („სახკინმრეწვი“) გარდაიქმნა. ორივე კინოორგანიზაციას გერმანე გოგიტიძე ედგა სათავეში. რეჟისორ ამო ბექ-ნაზაროვის მოგონებების მიხედვით, „კინოსექციის“ პირველ და, შესაბამისად, პირველ საბჭოთა დოკუმენტურ ფილმად ითვლება „ბავშვების გამგზავრება დასასვენებლად კოჯორში“. შემორჩენილია ამ პერიოდის ისტორიულად მეტად მნიშვნელოვანი დოკუმენტი - „კავკასიის მე-11 არმიის სამი წლისთავის ზეიმი თბილისში“, რომელიც საქართველოს გასაბჭოებიდან შვიდი თვის შემდეგ ჩატარდა და შემოგვინახა ქართველი რევოლუციონერების, ახალი საბჭოთა სახელმწიფოს ხელმძღვანელი პირების სახეები.
გასაბჭოების პირველი წლების (1921-1931) ფილმები ძირითადად რამდენიმე კატეგორიად შეიძლება დაიყოს:
- მონტაჟური (კომპილაციური) ფილმები: მიხეილ კალატოზიშვილისა და ნუცა ღოღობერიძის „მათი სამეფო“ (1928) და სიკო დოლიძის „ოქტომბრის მე-12 წელი“ (1929), - - ფილმები, რომლებიც ასახავდა ახალი სახელმწიფოს შენების პროცესს: „ზაჰესი“ (1927), „ნატახტრის წყალსადენის მშენებლობა“ (1929), „პოემა შირაქზე“ (1931), „მიწის ძახილი“ (1929) და სხვა
- კულტურფილმები და აგიტფილმები: „მეღორეობა“, „მეცხოველეობა“, „მალარია“, „საყოველთაო სწავლება“, „ფიზკულტურა სკოლაში“ და სხვა
- საქართველოს ხედები და კურორტები: „აბასთუმანი“, „წყალტუბო-ახტალა“, „აფხაზეთის ტყეები“ და ა.შ.
აღსანიშნავია, რომ 1920-იანი წლების ბოლოს საბჭოთა ხელოვნებაში მეტად აქტიურდება დოკუმენტური მასალისადმი ინტერესი. მეტად გავლენიანი პროლეტარული დაჯგუფება „ხელოვნების მემარცხენე ფრონტი“ იბრძვის ხელოვნებაში ფაქტის დამკვდრებისთვის. ამ ბრძოლამ მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ქართულ კინემატოგრაფზეც. საქართველოში შეიქმნა „ქართველი კინომუშაკთა მემარცხენე ფრონტი“. 1928 წელს კინოსტუდიასთან იქმნება ქრონიკის სექტორი, რომელსაც სიკო დოლიძე, „მემარცხენე ფრონტის“ წევრი ხელმძღვანელობს.
დოკუმენტური მასალისადმი ინტერესი გაძლიერდა, მხატვრულ ფილმებში გახშირდა დოკუმენტური კადრების, ქრონიკის გამოყენების მაგალითები. სწორედ მხატვრული და დოკუმენტური მასალის შერწყმის შედეგად დაიბადა ქართული კინოს შედევრი მიხეილ კალატოზიშვილის „მარილი სვანეთს!“ (სვანურად „ჯიმ შვანთე!“).
საინტერესოა ამ ფილმის შექმნის ისტორია: 1929 წელს მ.კალატოზიშვილმა სვანეთში მხატვრული ფილმი „ბრმა“ გადაიღო, მაგრამ ფილმი სასტიკად გააკრიტიკეს „ფორმალიზმის“ გამო და ეკრანებზე არ გამოუშვეს. ფილმი დაიკარგა, მაგრამ რეჟისორს დარჩა მონტაჟის დროს არგამოყენებული სამონტაჟო ნაჭრები და ასევე პარალელურად გადაღებული ორნაწილიანი დოკუმენტური ფილმი - სვანეთის ბუნების ხედებით. სწორედ ამ მასალის დამონტაჟებით, მხატვრულისა და დოკუმენტური მასალის სინთეზით შეიქმნა სრულიად ახალი კონეფციის კინონაწარმოები, რომელმაც ასახა მთის ხალხის ყოველდღიური მძიმე ბრძოლა მკაცრ ბუნებასთან. ფინალურ ნაწილში ფილმის ინტონაცია იცვლება. ის დროის შესაბამისად ოპტიმისტური ხდება - სვანეთში გზა იჭრება, სვანების კარჩაკეტილობას და გაჭირვებას ბოლო ეღება. ფილმი ეთნოგრაფიულ-ყოფით კულტურფილმს მიაკუთვნეს. ფილმმა მართლაც მდიდარი ეთნოგრაფიული მასალა შემოგვინახა, მაგრამ მისი მნიშვნელობა გაცილებით ფართოა. ფილმი გადაღებულია ემოციური, ექსპრესიული კამერით; კადრების კომპოზიცია, რაკურსები, განათება და შუქ-ჩრდილების გააზრებული გამოყენება (ფილმის მხატვარი ცნობილი ქართველი მხატვარი დავით კაკაბაძეა), რიტმული მონტაჟი დღესაც იწვევს აღფრთოვანებას და „ჯიმ შვანთეს!“ 1920-იანი წლების საბჭოთა ავანგარდის საუკეთესო ნიმუშების რიგში აყენებს.
1930-იანი წლები საბჭოთა კავშირის ისტორიაში ცნობილია როგორც კოლექტივიზაციის წლები. ინტენსიურად მიდის ინდუსტრიალიზაციის პროცესიც. ამ ფონზე დოკუმენტურმა კინომ მკაფიოდ განსაზღვრა თავისი დანიშნულება: მაქსიმალური სისრულით აღენუსხა ქვეყანაში მიმდინარე გარდაქმნის პროცესები. დოკუმენტალისტებმა შალვა ჩაგუნავამ, შალვა ხომერიკმა, ირაკლი კანდელაკმა, ვლადიმერ ვალიშვილმა, ალექსანდრე სემიონოვმა, ფელიქს ვისოცკიმ, ნიკოლოზ ნაგორნიმ, ბორის კრეპსმა, ალექსანდრე აჯიბეგაშვილმა და სხვებმა თავისი კამერით შეძლეს ქვეყნის საზოგადოებრივი ცხოვრების სახის შთამომავლობისთვის შენახვა .
სამწუხაროდ, ამ დროისთვის საქართველოში არ არსებობდა არქივი ფილმის შენახვისთვის აუცილებელი პირობებით. ბევრი ფილმი ავტორებთან ინახებოდა, იფანტებოდა ოჯახებში, იკარგებოდა ან დროთა განმავლობაში უვარგისი ხდებოდა. მხოლოდ 1944 წელს დაარსდა და 1946 წელს ამუშავდა კინოფოტოფონოდოკუმენტების ცენტრალური არქივი. თუმცა გადარჩა სიუჟეტების, ფილმების გარკვეული რაოდენობა, რომელიც შესაძლებლობას გვაძლევს შევიქმნათ წარმოდგენა ამ პერიოდის საბჭოთა საზოგადოების ცხოვრებაზე და შესაბამისად დოკუმენტურ კინოს განვითარებასა და პრიორიტეტებზეც.
ამ პერიოდში ჩამოყალიბებულ სახეს იძენს და ვითარდება სამეცნიერო-პოპულარული ფილმი. მის პირველ მკაფიოდ ჩამოყალიბებულ ნიმუშად შეიძლება მივიჩნიოთ „სილოსი“ (1934. რეჟ.დ.აბაშიძე) უფრო მრავალფეროვანი ხდება დოკუმენტური კინოს ჟანრებიც. უკვე არსებულ კატეგორიებს ემატება შემოქმედებითი პორტრეტები, როგორც ქვეყნის წარსულისა თუ აწმყოს ცნობილ მოღვაწეებზე: „ილია ჭავჭავაძე“, „შალვა დადიანი“, „ცნობილი ქართველი მხატვრის მოსე თოიძის პორტრეტი“, „დეპუტატი ნ.მუსხელიშვილი“ (დროის სულისკვეთებას კარგად გამოხატავს დანართი „დეპუტატი“, მაშინ როცა ნიკო მუსხელიშვილი მათემატიკისა და მექანიკის ქართული სამეცნიერო სკოლის ფუძემდებელი იყო), ასევე რიგით საბჭოთა ადამიანებზე: „სტახანოველი კიკნაძე“, „ექიმი ნადია ქადაგიძე“ და სხვა. საპატიო ადგილს იკავებს, განსაკუთრებით 30-იანების მეორე ნახევრიდან, ოფიციალური ღონისძიებების ქრონიკა („უმაღლესი საბჭოს არჩევნები“, „საქართველოს სსრ უმაღლესი საბჭოს პირველი სესია“, „ოქტომბრის XXI წლისთავის ზეიმი თბილისში“ და ა.შ.)
ამ პერიოდის კინოდოკუმენტალისტიკის მნიშვნელოვანი ნაწილი ერთნაწილიანია, ისინი გადიოდა კინოთეატრებში კინოჟურნალის სახით („საბჭოთა საქართველოს“ სერია) ძირითადი მხატვრული ფილმის წინ და საბჭოთა მოქალაქის ინფორმირება უფრო ევალებოდა, ვიდრე შემოქმედებითი ძიებები.
მეორე მსოფლიო ომის დაწყებასთან ერთად (1941 წელი) დოკუმეტური კინოს დანიშნულებას ახალი დაემატა: არა მხოლოდ ოპერატიულიად მიეწოდებინა საზოგადოებისთვის ინფორმაცია ფრონტის მდგომარეობაზე, არამედ ყოფილიყო არმიისა თუ ზურგის მორალური მხარდამჭერიც, გამარჯვების რწმენის განმამტკიცებელი. ამ პერიოდში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს კინოჟურნალები. არმიის სამმართველოებთან იქმნება სამხედრო კინოგადაღებათა ჯგუფები, რომლებშიც აქტიურად ერთვებიან ქართველი რეჟისორები და ოპერატორები. ომის წლებში ქრონიკიორ - დოკუმენტალსტების მიერ შექმნილი იყო 126 კინოჟურნალი, 43 სპეცსიუჟეტი და 9 საგანგებო გამოშვება.
ამის პარალელურად იქმნება უფრო დიდი ფორმის დოკუმენტური ნამუშევრებიც, რომლებშიც ფაქტების დაფიქსირებასთან ერთად ჩნდება განზოგადება, ატმოსფერო, სიმბოლური და მეტაფორული კადრები. ასეთებს შორის შეიძლება დავასახელოთ: „ფაშისტური მხეცის კვალდაკვალ“ (შ.ჩაგუნავა, ოპ. ა.სემიომოვი, 1943), „კავკასიაში ჰიტლერელთა ავანტიურის დასასრული“ (ი.კანდელაკი, 1943. ოპ. ლ.არზუმანოვი, გ.ასათიანი, ო.დეკანოსიძე), „გენერალ ჩანჩიბაძის გვარდიული არმია სამამულო ომის უკანასკნელ ბრძოლებში“ ( რეჟ. და ოპ. გიორგი ასათანი, 1943).
ომის წლებში ქართული დოკუმენტური კინოს მეორე, შედარებით ნაკლებაქტიური მიმართულება იყო ზურგის ცხოვრების აღწერა. ფილმები და სიუჟეტები „საფრონტო გაზაფხული საქართველოში“ (რეჟ.ვ.ვალიშვილი, ოპ. ნ.ნაგორნი, ა.სემიონოვი, ო.დეკანოსიძე, 1942), „საჩუქრები ფრონტს“ (რეჟ. ი.კანდელაკი, 1942), „პატრიოტი მეთევზეები“ (რეჟ.ვ.ვალიშვილი, 1943) და სხვა ომის მძიმე წლებში ქართველი მშრომელების ყოველდღიურ შრომას ეძღვნება.
პატრიოტული სულისკვეთებითა და ენთუზიაზმით გამსჭვალული ომის წლების შემდეგ მოდის ქვეყნის ეკონომიკის აღდგენის ეპოქა. მძიმე მატერიალური მდგომარეობიდან გამოსვლის ერთ-ერთ „მამოძრავებელ ძალად“ ქვეყნის ხელისუფლებამ ცხოვრების „შელამაზების“ პრინციპი აირჩია. არანაირი კრიტიკა, მხოლოდ საყოველთაო ბედნიერება, მატერიალური კეთილდღეობის განუხრელი ზრდა და მადლიერი მოსახლეობა. საბჭოური ცხოვრების კრიტიკისადმი საბჭოთა იდეოლოგიის ზოგადად უარყოფითი დამოკიდებულების ფონზეც კი ეს პერიოდი განსაკუთრებული სტერილურობით გამოირჩეოდა. თუ წარსულ წლებში კიდევ შესაძლებელი იყო წარსულის გადმონაშთებზე აპელირება, ამდენი წლის შემდეგ კრიტიკის ობიექტი ფაქტობრივად „აღარ დარჩა“. ეს თანაბრად ეხება როგორც მხატვრულ, ისე დოკუმენტურ კინოსაც. ზემოდან ეშვება მკაცრი თემატური გეგმა, უპირატესობა ენიჭება სტანდატული ხარისხის დაცვას; შემოქმედებითობა, მხატვრული სახეებით აზროვნება არ არის წახალისებული. ამ პერიოდისთვის უფრო დამახასიათებელია ქრონიკის როლის გაძლიერება, თუმცა აქაც ხაზგასმით იყო ნაჩვენები მხოლოდ დადებითი, ხალისიანი, საზეიმო; ომისშემდგომი წლების სიმძიმე, როგორც წესი კადრს მიღმა რჩებოდა. რა თქმა უნდა, იყო სპორტზე, ხელოვნებაზე, საქართველოს ბუნებაზე გადაღებული საინტერესო ფილმები, მაგრამ ისინი გამონაკლისს უფრო წარმოადგენდა, ვიდრე წესს.
1953 წელს სტალინის გარდაცვალებისა და 1956 წელს კომუნისტური პარტიის მე-20 ყრილობის შემდეგ საბჭოთა კავშირში ე.წ. „დათბობის“ ხანა დადგა, იდეოლოგიური, პოლიტიკური და, შესაბამისად, შემოქმედებითი წნეხის გარკვეული შემსუბუქებით. ეს დადებითად აისახა როგორც მხატვრულ, ასევე დოკუმენტურ კინოზე. დოკუმენტურ კინოში კვლავ დაბრუნდა ჟანრული მრავალფეროვნება, განახლდა შემოქმედებითი ძიებები, იწყება საავტორო კინოს ჩამოყალიბება.
1958 წელს ყალიბდება სამეცნიერო-პოპულარული და დოკუმენტური ფილმების დამოუკიდებელი სტუდია. ძველ გვარდიას მხარში ამოუდგა ახალი თაობა, მათ შორის მოსკოვის კინემატოგრაფიული ინსტიტუტის კურსდამთავრებული ახალგაზრდა რეჟისორები, რომლებიც მალე ქართული მხატვრული კინოს მნიშვნელოვანი ავტორები გახდებიან და ეპოქას შექმნიან ქართულ კინოში, დღეს კი დოკუმენტური კინოთი იწყებენ თავის მოსინჯვას კინოხელოვნებაში: ლანა ღოღობერიძე („გელათი“ „თბილისი 1500 წლისაა“, 1958), გიორგი შენგელაია („ნიკო ფიროსმანაშვილი“, 1960), ოთარ იოსელიანი („საპოვნელა“, 1959; „თუჯი“, 1964 და სხვა). ახალგაზრდა რეჟისორები ცდილობენ გვერდი აუარონ გაბატონებულ სტანდარტებს და ეძებენ პიროვნულ, სუბიექტურ ინტონაციებს. ასე, მაგალითად, ლანა ღოღობერიძე ფილმში „თბილისი 1500 წლისაა“ ნაცვლად ტრადიციული საიუბილეო ფილმისა ქალაქის ისტორიული ძეგლებისა და უბნების ხედებით, ავტორი „მარად მოდუდუნე მტკვარს“ ირჩევს „მთხრობელად“, მისი მეშვეობით აკავშირებს წლებსა და მოვლენებს, იყენებს ანიმაციას, რეკონსტრუქციის მეთოდს, ერთმანეთს ეჯაჭვება თანამედროვეობა და ისტორია, რაც აცოცხლებს თხრობას და ახლობელს ხდის შორეულ წარსულს.
ოთარ იოსელიანის ორნაწილიანი ფილმი „საპოვნელა“ ფორმალურად ცნობილ მებაღეზე და მის ბაღზეა, თუმცა რეჟისორმა მას გაცილებით ფართო ჟღერადობა მიანიჭა. ის იღებს უსიტყვო ფილმს - მხოლოდ ქალაქის ხმაურები და მუსიკა, თან გულდასმით შერჩეული მუსიკა, თითოეული ყვავილისთვის განსხვავებული, რომელსაც უპირისპირდება მანქანების ხმაური. ყვავილებს ტრაქტორი გადაუვლის, ზედ ასფალტს გადააგებენ, წყდება სიმღერა, მაგრამ ასფალტის ბზარში ისევ ჩნდება ყვავილი, ისევ გაისმის სიმღერის ხმა, რომელსაც სხვა, გადარჩენილი ყვავილებიც აჰყვებიან. თუმცა საბოლოოდ სტუდიის დირექციამ მას ტექსტი დაუმატა - ცენზურული გართულებების თავიდან ასაცილებლად: უსიტყვო დოკუმენტური ფილმი უცნაურად ეჩვენათ.
იგივე პრინციპზე ააგო ოთარ იოსელიანმა მომდევნო დოკუმენტური ფილმი „თუჯი“. ისიც უსიტყვოა, მხოლოდ მეტყველი კადრები, რეალური ხმაურები და მონტაჟის შესაძლებლობების ოსტატური გამოყენება მოგვითხრობს მეფოლადის მძიმე, ყოველდღიური შრომაზე, რომელიც შორს იყო ამ კატეგორიის ფილმებისთვის სტანდარტით დადგენილი ენთუზიაზმისა და აღტაცებიდან.
კინოდოკუმენტალისტიკაში მოდის მოსკოვის კინოინსტიტუტის საოპერატორო ფაკულტეტის კურსდამთავრებული გია ჭუბაბრია, რომელმაც ჯერ ვახტანგ მიქელაძის მწვავე პუბლიცისტურ ფილმში „ომალო“ დაგვამახსოვრა თავი როგორც ოპერატორმა და მოგვიანებით უკვე როგორც ოპერატორი და რეჟისორი ისევ თუშეთზე იღებს ფილმს „თეთრი თორღვაი“ (1969). თუ „ომალო“ მთის სოფლების დაცლის მძიმე პრობლემას აყენებდა, „თეთრი თორღვაიში“ რეჟისორი თუშ მეცხვარეებთან ერთად გაივლის რთულ გზას ზამთრის საძოვრებიდან ზაფხულის სადგომებამდე და აგვიწერს ამ ადამიანების ყოველდღიურ ყოფას, შრომის პროცესს, წეს-ჩვეულებებს. მიუხედავად მოქმედების კონკრეტული ადგილისა და დროისა, ფილმი არ არის რეპორტაჟი, არც ინფორმაციული თუ ეთნოგრაფიული ფილმი, არამედ მათი სინთეზი. ავტორი უარს ამბობს სადიქტორო ტექსტზე, არჩევს მხოლოდ ბუნებრივი ხმებს და მუსიკას. საკვანძო და დრამატული მომენტების გააზრებული შერჩევა, კადრის დახვეწილი კომპოზიციები, შავ-თეთრი გამის სისადავის ეფექტური გამოყენება თავის შრომაზე შეყვარებული ადამიანების განზოგადებულ სახეს ქმნის და პოეტური საავტორო ფილმის შესანიშნავ ნიმუშად წარმოგვიდგება.
გია ჭუბაბრია ნაყოფიერად აგრძელებს დოკუმენტურ კინოში მუშაობას. მის შემოქმედებაში თემატურად დიდი ადგილი უჭირავს უცხოეთში გადაღებულ ფილმებს: „ზაარბრიუკენის ქრონიკები“ (1974), „იაპონური ჩანახატები“ (1974) „ქართველები ნიდერლანდებში” (რეზო თაბუკაშვილის სცენარის მიხედვით გადაღებული ორი სრულმეტრაჟიანი ფილმი, 1976-1979), “ქართველთა ჯვრის მონასტერი იერუსალიმში” (1989) და სხვ. ეს ფილმები ძირითადად რეპორტაჟული ხასიათისაა და კონკრეტული მოვლენის, ღონისძიების დაფიქსირების მიზნით არის შექმნილი, მაგრამ გ.ჭუბაბრია ყოველთვის ახერხებს გააფართოვოს ფილმის ჩარჩოები და შემოგვთავაზოს საკუთარი სააავტორო ხედვა. ამის საუკეთესო მაგალითია ერთნაწილიანი სამეცნიერო-პოპულარული ფილმიც “ორაგულის ბედი” (რეზო თაბუკაშვილის სცენარის მიხ.,1979), რომელშიც თევზის ცხოვრების ციკლის მაგალითზე მკაფიოდ იკვეთება სამშობლოს სიყვარულის თემა.
საინტერესოდ მუშაობდა გურამ ჟვანია, რომელიც 1970 წლიდან დოკუმენტური და სამეცნიერო-პოპულარული ფილმების სტუდიის წამყვანი რეჟისორი იყო. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს მისი სამეცნიერო-პოპულარული ფილმები: „აბრეშუმი“ (1972), „ძროხა, ტელევიზორი და ინდაური“ (1973) და სხვა, სადაც ავტორს ამ ტიპის ფილმებისთვის საკმაოდ იშვიათი იუმორის და დრამის ელემენტები და ინტონაციები შემოაქვს, რაც სტანდარტულ საგანმანათლებლო ფილმს საავტორო კინოს ნიმუშებად აქცევს.
1960-იან წლებში დოკუმენტური კინოს კიდევ ერთი ცენტრი იქმნება - 1968 წელს საქართველოს ტელევიზიასთან ყალიბდება სატელევიზიო ფილმების სტუდია, რომელიც მუშაობს როგორც მხატვრულ, ასევე დოკუმენტურ ფილმებზე.
საქართველოს ტელევიზიამ ტექნიკური აღჭურვილობის განვითარების კვალდაკვალ ნაწილობრივ შეითავსა დოკუმენტური კინოს ფუნქცია - საინფორმაციო გამოშვებებმა, სატელევიზიო პუბლიცისტიკის ისეთმა ჟანრებმა, როგორიცაა რეპორტაჟი, ტელეჟურნალი, ნარკვევი - ჩაანაცვლა ქრონიკა და კინოჟურნალები; საგანმანათლებლო გადაცემებმა ჩაანაცვლა სამეცნიერო-პოპულარული ფილმები. მაგრამ ამ პროცესს სხვა მხარეც ჰქონდა - დოკუმენტურ კინოს მოეხსნა მხოლოდ დაფიქსირების, მომენტზე ელვისებური რეაგირების ტვირთი და ყურადღების ცენტრი შემოქმედებით დოკუმენტალისტიკაზე გადავიდა.
სატელევიზიო ფილმების სტუდიაში სულ ცოტა ხანში შეიქმნა ფილმები, რომლებიც კონკრეტული ეპოქის, წლების, მოვლენის დაფიქსირებასთან ერთად გამოირჩეოდა მხატვრული განზოგადებით, საინტერესო ხედვის კუთხით: გელა კანდელაკისა და ლერი სიხარულიძის „ფეხბურთი უბურთოდ“ (1969) , ზურაბ ინაშვილის „იწყება ზღაპარი“ (1977), გელა კანდელაკის „იმერეთი“ (1979), გოგი ლევაშოვ-თუმანიშვილი „პრემიერა“ (1979), ომარ გვასალიას ფილმ-ინტერვიუს ჟანრში გადაღებული ფილმები მოზარდთა აღზრდის პრობლემებზე „ერთი დღე უნივერსიტეტში“ (1968), “დიალოგები“ (1976), „70 შეკითხვა“ (1980) და სხვა.
ამ ფილმებს ხშირად საკმაოდ რთული გზის გავლა უწევდათ, რომ ეკრანამდე მიეღწიათ, საჭირო ხდებოდა რთული მოლაპარაკებები, დათმობები, გავლენიანი კულტურის თუ პარტიის მუშაკების ჩართვა. ასე იყო ჯერ ო.იოსელიანის,“საპოვნელასა“ და „თუჯის“ , შემდეგ ო.გვასალიას „ფრესკას“ (1969), ს.ჩხაიძის „ძველი ქართული საგალობლების“ (1972) შემთხვევაში. სამაგიეროდ, ყველნაირი ხელშეწყობა ჰქონდა 12 ფილმისგან შემდგარ დოკუმენტურ სერიალს „ნახევარი საუკუნის კინომატიანე“, რომელიც 1969-1971 საქართველოს გასაბჭოების 50 წლისთავისადმი იყო მიძღვნილი. თუმცა, მიუხედავად პროპაგანდისტული მიზნისა და პოლიტიკური დაკვეთისა, ფილმმა ამ პერიოდის საქართველოს კულტურული და საზოგადოებრივი ცხოვრების უნიკალური კადრები შემოუნახა შთამომავლობას, ისევე როგორც მისმა გაგრძელებებმა: 1971 წლიდან 1988 წლამდე ყოველწლიურად იქმნებოდა (სულ 15 ფილმი) „კინომატიანე“ - „საბჭოთა საქართველოს ყოველწლიური მიღწევების ასასახავად“. პოლიტიკური დაკვეთით ან მსგავსი სულისკვეთებით გამსჭვალული ამ ტიპის ფილმები 80-იანი წლების ბოლომდე რეგულარულად იქმნებოდა, თუმცა შემოქმედებით „ამინდს“ მაინც სხვა ფილმები ქმნიდა
განცალკევებით უნდა აღინიშნოს გურამ პატარაიას შემოქმედება. ის ერთ-ერთი პირველი ქართველი კინოდოკუმენტალისტი იყო, რომელიც დაინტერესდა საქართველოს ფარგლებს გარეთ არსებული ქართული კულტურული ძეგლებით და თავისი ფილმებით სათავე დაუდო მათ პოპულარიზაციას. ამ თემაზე მას გადაღებული აქვს ფილმები: „რუსთაველის ნაკვალევზე“ (1967); „პალესტინის სიძველეთა საიდუმლოებანი (1968), ირანში მცხოვრებ ფერეიდნელ ქართველებზე გადაღებული ფილმი „შორია გურჯისტანამდე“ (1970).
თუ გურამ პატარაია უცხოეთში არსებულ კულტურულ კერებს ეძებდა და აფიქსირებდა, სცენარისტმა, დრამატურგმა, რეჟისორმა რევაზ თაბუკაშვილმა უცხოეთში მცხოვრებ და მოღვაწე, იძულებით გადახვეწილ ქართველებს მიაპყრო ყურადღება, თან იმ პირობებში, როცა ამგვარი საქმიანობა სულაც არ იყო წახალისებული უმაღლესი ხელისუფლების მიერ და გადამღებ ჯგუფს ხშირად ნახევრადლეგალურად, ტურისტის სახით უწევდა საზღვარგარეთ გასვლა, თუმცა ფილმები ოფიციალურად დოკუმენტური ფილმების სტუდიის ეგიდით მზადდებოდა.
ქართული ემიგრაციის კვალის ძიებას რ.თაბუკაშვილმა დოკუმენტური ფილმების რამდენიმე ციკლი მიუძღვნა: „კვალი ნათელი“ (იტალიაში მოღვაწე მეცნიერის, თეოლოგიის დოქტორის მიხეილ თამარაშვილის შესახებ, 1978), „საქართველოს მეჭურჭლეთუხუცესი"(მეცნიერისა და საზოგადო მოღვაწის ექვთიმე თაყაიშვილის ცხოვრებასა და ქართული საგანძურის გადასარჩენად გაწეული ღვაწლის შესახებ, 1985), "ალპური ვარსკვლავი" (ფილმი ეძღვნება იტალიის განთავისუფლებისთვის მებრძოლ ქართველ პარტიზანის, ფორე მოსულიშვილის ხსოვნას, 1979), "ფურცლები ფრანგული დღიურიდან" (1983), "ნაძარცვის კვალდაკვალ" (1986), "შორეული სიახლოვე" (1987) და სხვა.
ქართული ემიგრაციის აქამდე მიჩქმალულ და აკრძალულ სახელებთან ერთად რეზო თაბუკაშვილი სამშობლოში აბრუნებდა მსოფლიოს სხვადასხვა წიგნსაცავსა თუ პირად არქივებში გაბნეულ ძვირფას ხელნაწერებს, საარქივო დოკუმენტებსა თუ ფოტომასალას. ამიტომაც იყო, რომ მისი ფილმები სცილდებოდა კინემატოგრაფიული ფაქტის ფარგლებს, მნიშვნელოვან საზოგადოებრივ მოვლენად იქცეოდა და დღესაც ასეთად რჩება.
მნიშვნელოვან კინემატოგრაფიულ და საზოგადოებრივ მოვლენად იქცა მერაბ კოკოჩაშვილის მიერ შექმნილი ხუთსერიანი დოკუმენტური ფილმი „გზა“ (1984), რომელიც დოკუმენტური მასალის მხატვრული განზოგადების შესანიშნავი ნიმუშია. ფილმი ოფიციალურად საქართველოს მიერ რუსეთთან სამეგობრო ხელშეკრულების დადების ე.წ. გიორგიევსკის ტრაქტატის 200 წლისთავს ეძღვნებოდა, თუმცა რეალურად ეს იყო კინომატიანე, რომელიც საქართველოს ისტორიას მიადევნებდა თვალს უძველესი დროიდან მე-18 საუკუნის ჩათვლით, შესაბამისი სპეციალისტების, დოკუმენტების, სამუზეუმო ექსპონატების ფილმის მსვლელობაში ჩართვით, თავად რეჟისორით მთხრობელის როლში. „ეს იყო არა წარსულის აღწერა, არამედ ერის ისტორიის მხატვრული გააზრება თანამედროვის თვალთახედვით“
1986 წლიდან იწყება ახალი ეტაპი საბჭოთა კავშირის და, შესაბამისად, საქართველოს რესპუბლიკისა და დოკუმენტური კინოს ისტორიაშიც. მიხეილ გორბაჩოვის მიერ გამოცხადებულმა „გარდაქმნის“ პოლიტიკამ საბოლოოდ, 1991 წელს, საბჭოთა კავშირის დაშლამდე მიგვიყვანა, თუმცა მანამდე იყო 1989 წლის 9 აპრილის დარბევა თბილისში, ოსური და აფხაზური სეპარატიზმის ღია მხარდაჭერა ცენტრიდან და ამ რეგიონებში სიტუაციის მკვეთრი გამწვავება.
ყველაფერი კი ცენტრიდან წამოსული იმედისმომცემი დემოკრატიული გარდაქმნებით დაიწყო. ეს პირველ რიგში საბჭოთა სივრცეში სიტყვის თავისუფლებასა და მედიის საქმიანობას შეეხო. საქართველოში, ამასთან ერთად, დემოკრატიზაციისკენ მისწრაფება მჭიდროდ გადაეჯაჭვა ეროვნული დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლას.
სატელევიზიო ფილმების სტუდია შეძლებისდაგვარად ეხმაურებოდა ქვეყანაში მიმდინარე მოვლენებს დ აქ წამყვანი როლი, ბუნებრივია დოკუმენტურმა კინომ დაიკავა. მათ შორის უნდა გამოიყოს წარსულის სულიერი ღირებულებებისა და კულტურის ძეგლებისადმი მიძღვნილი ფილმები: რეჟ. კარლო ღლონტის „პეტრიწონი“ (1986) და „სინას მთა“ (1990), „რამდენიმე სურათი ილიას ცხოვრებიდან“ (1986, რეჟ. ომარ გვასალია), საქართველოს ეკლესიის ისტორია ორ ფილმად (რეჟ. ჯუმბერ ებრალიძე, 1991), და სხვა. და მეორე მიმართულება - თანამედროვეობის მწვავე მოვლენების ასახვა და გაანალიზება: თ. ფალავანდიშვილის „არსად და არასდროს“ (1990) სამ ფილმად - 1989 წლის აპრილის ქრონიკაზე დაყრდნობით ასახული თბილისში მიმდინარე ტრაგიკული მოვლენები, „საქართველოს ქრონიკები“ (სც. და რეჟ. მ.ბორაშვილი და მ.ბასინოვი, 1991) - საქართველოს უახლესი პოლიტიკური მოვლენების ირგვლივ და სხვა.
90-იანი წლების ეკონომიკურად და პოლიტიკურად არასტაბილური, საზოგადოების უკიდურესად პოლარიზაციის და რადიკალური დაპირისპირების პირობებში - სამოქალაქო ომისა და აფხაზეთის კონფლიქტის ჩათვლით - ტელევიზია მეტ-ნაკლები წარმატებით ასრულებდა მიმდინარე მოვლენების დაფიქსირების ამოცანას, მაგრამ დოკუმენტური კინოს გააზრებული პოლიტიკის არსებობა შეუძლებელი გახდა, ის პირად ინიციატივებზე და ფინანსურ შესაძლებლობებზე გახდა დამოკიდებული. ფინანსების მწვავე ნაკლებობის პირობებში დოკუმენტური ფილმების წარმოება ფირის ნაცვლად ვიდეოგადაღებებზე გადავიდა. 2000 წლიდან „ტელეფილმებმა“ შეწყვიტა პროდუქციის წარმოება, 2004 წელს კი საერთოდ გაუქმდა. კიდევ უფრო ადრე ფაქტობრივად შეწყდა დოკუმენტური ფილმების სტუდიის მუშაობაც.
შეიძლება პარადოქსულად მოჩანდეს, მაგრამ ამავდროულად იწყება დოკუმენტური კინოს, განსაკუთრებით კი კრეატიული დოკუმენტალისტიკის აღორძინება. ჩნდება პატარა სტუდიები, რომლებიც ცდილობენ დამოუკიდებლად მოიპოვონ სახსრები სხვადასხვა ფონდებში, ახლადდაარსებული ეროვნული კინოცენტრის კონკურსებში, ეძებენ კოპროდუქციის გზებს. ეს ფილმები არა მხოლოდ კონკრეტულ პერსონაჟს, მოვლენას, ფაქტს იკვლევენ და აანალიზებენ, არამედ განზოგადების იმ ხარისხსაც აღწევენ, როცა ამ კონკრეტულ პერსონაჟს თუ ამბავს სხვა განზომილებაში გაჰყავს მაყურებელი და უფრო გლობალურ, ზოგადსაკაცობრიო და შეიძლება, სულაც გადაუჭრელ პრობლემებზე დააფიქრებს მას. ისინი ხატოვან სახეებს რეალობაში „იჭერენ“ და კონკრეტულ ფაქტს, პერსონაჟს თუ მთლიანად ფილმს მრავალმნიშვნელოვან სიმბოლოდ აქცევენ. ეს ფილმები დოკუმენტური კინოს სრულიად სხვადასხვა ჟანრს და კატეგორიას შეიძლება მიეკუთვნებოდნენ. მთავარი აქ ერთია - ავტორის დამოკიდებულება გადაღების ობიექტისადმი.
სრულიად კონკრეტული გმირი ჰყავს 2003 წელს გადაღებულ დოკუმენტურ სურათს „ხახვის ცრემლები“ , რომელიც თავის დროზე ქართული დოკუმენტური კინოს გამოცოცხლების ერთ–ერთ პირველ მერცხლად მოგვევლინა. ფილმი სამოყვარულო ვიდეოკამერით არის გადაღებული და ლევან ღლონტი არა მარტო რეჟისორი, არამედ სცენარის ავტორიც, ოპერატორიც და მემონტაჟეცაა. ის უბრალოდ რამდენიმე დღის განმავლობაში კვალდაკვალ დაყვება თავის გმირს, მუსიკოს რეზო კიკნაძეს, რომელიც ხანგრძლივად ცხოვრობდა გერმანიაში. გმირი კონკრეტულია, რეალური სახელით და გვარით, არც ავტორი ცდილობს მისგან განზოგადებული ტიპის შექმნას, მაგრამ თავად ეკრანზე ასახული რეალობა სრულიად ძალდაუტანებლად გამოკვეთს თვითრეალიზაციის ჟინის ძალას, რომელიც ადამიანს აიძულებს დათმოს ბევრი, ოღონდ აკეთოს მისთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი საქმე, და კინოსურათი დოკუმენტური კინოსთვის ძალზე სტანდარტული „ბიოგრაფიული ფილმის“ თუ „შემოქმედებითი პორტრეტის“ ნაცვლად ძლიერი ემოციური და აზრობრივი მუხტის მატარებელ საავტორო ფილმად წარმოგვიდგება.
ემიგრაციის მწარე ცრემლების ხატს ქმნის ლევან კოღუაშვილის ფილმიც „ქალები საქართველოდან“ (2008), მხოლოდ აქ ეს ხატი კოლექტიური გმირის მეშვეობით იქმნება. ეს ამერიკაში საშოვარზე წასული ქალები არიან. მათი კერძო ისტორიები საქართველოს უახლესი ისტორიის მტკივნეულ მატიანედ იქცევა. მინდია ესაძის ფილმი „თეთრი არა – შავი“ (2011) კი კომედიაა და ახალგაზრდა კაცის გერმანიაში მანქანის შესაძენად მოგზაურობაზე მოგვითხრობს. ფილმი ძალზე ზუსტად ასახავს თანამედროვეობის ნიშნებს და მართლაც სასაცილოა, მაგრამ არა - მხიარული.
ახალი ქართული დოკუმენტური კინოს კვლევის ერთი მთავარი საგანი პროვინცია, მისი მაცხოვრებლები, მათი ყოველდღიურობა გახდა. ამ ტიპის ფილმებს შეიძლება მივაკუთვნოთ: ცნობილი ოპერატორისა და მხატვრული ფილმების რეჟისორის ალექსანდრე რეხვიაშვილის „უკანასკნელნი“ (2009) - ეთნოგრაფიული ფილმი; “cinema verite” –ს პრინციპით გადაღებული გელა კანდელაკის ფილმი „ხმელეთის 0,074%. სოფელი“ (2007); ფილმი-დაკვირვება -ფილმი-დაფიქრება : სალომე ჯაშის „ბახმარო“ (2011) და „დაისის მიზიდულობა“ (2016), რატი ონელის „მზის ქალაქი“ (2016), შორენა თევზაძის „დიდუბე - ბოლო გაჩერება“ (2017), სადაც ასეთი დაკვირვების ობიექტი უკვე ქალაქის გარეუბანია - ისეთივე გაუცხოვებული და უცნაური, როგორც პროვინციის ქალაქები.
ამ ფილმებისგან განსხვავებით “ინგლისურის მასწავლებელი” (რეჟ. ნინო ორჯონიკიძე, ვანო არსენიშვილი, 2012) ქართულ პროვინციას უკვე უცხოელის თვალით გვაჩვენებს. მათი გმირი იმ ასეულობით მასწავლებლიდან ერთ–ერთია, „ასწავლე და ისწავლე“ პროექტის განსახორციელებლად მსოფლიოს ყველა კუთხიდან რომ მოიყარა თავი საქართველოში. ფილმი ღრმად ირონიულია, თუმცა ავტორებს ყოფნით გემოვნება თავი შეიკავონ მკვეთრი მესიჯებისგან და თავად მაყურებლის არჩევანზეა, ვის უთანაგრძნოს – თითქოს უწონადობის მდგომარეობაში მყოფ მოსწავლეებს, მათ აღმზრდელებს თუ სულელურ მდგომარეობაში აღმოჩენილ ინგლისურის მასწავლებელს.
ახალი ქართული დოკუმენტალისტიკის მნიშვნელოვანი თემა გახდა საქართველოს მიერ გადატანილი ომი, კონფლიქტები და მისი შედეგები:
თომა ჩაგელიშვილის ფილმი „მე არ გადავკვეთე საზღვარი, საზღვარმა გადამკვეთა მე“ (2016) 82 წლის დათა ვანიშვილზე მოგვითხრობს, რომელსაც სამაჩაბლოს კონფლიქტმა მშობლიური მიწა შუაზე გაუყო და საოკუპაციო ხაზს მიღმა ცხოვრობა მიუსაჯა..
ვახტანგ ვარაზის ფილმიც „დევნილი გემი „ენგური“ (2016) სამი აფხაზეთიდან დევნილის ისტორიას მოგვითხრობს. ერთი გემია, რომელმაც თავის დროზე მრავალი ადამიანის სიცოცხლე იხსნა, დანარჩენი ორი კი - ადამიანი: გემის ბოცმანი და მისი კაპიტანი. წლები გადის, აღარავის ახსოვს წარსული დამსახურება - არც გემის, აღარც ადამიანების; ისინი აღარავის სჭირდება - არც გემი, არც ადამიანები. ასე, ერთ პატარა, „უბრალო“ ისტორიაში იკვეთება დიდი ისტორია - რეგიონის, 300 000 დევნილის, მთელი ქვეყნის.
იძულებითი საზღვრების დრამას განიცდის დოკუმენტური ფილმის „მე გადავცურე ენგურის“ (2017) ავტორი და თავადაც პერსონაჟი ანუნა ბუკია. ომმა მას ოცდაოთხი წლის წინ დააკარგვინა მშობლიური სახლი და მიუხედავად განვლილი დროისა, ის ვერ ახერხებს მოიპოვოს სულიერი სიმშვიდე, იცხოვროს საკუთარ თავთან თანხმობაში.
ომის მიერ დადაღული ადამიანების თემას ავითარებს ალექსანდრე კვატაშიძის ფილმიც „ჩეჩნური გზაჯვარედინი“ (2016). ფილმი-კვლევა, რომლის მთავარი საკვლევი საკითხია: „რატომ მიდიხარ ომში, რომელიც შენ არ გეხება?“.
2010 წელს „საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებლის“ სტრუქტურაში კვლავ ახლდება დოკუმენტური ფილმების წარმოება „დოკუმენტური ფილმების რედაქციის ბაზაზე“ (2013 წლიდან - დოკუმენტური ფილმების სტუდია). სტუდია ცდილობს მათ მიერ გადაღებული ფილმების თემატიკა იყოს მრავალფეროვანი, მოიცავდეს ისტორიულ, სოციალურ, კულტურულ, რეგიონალურ, აგრეთვე, თანამედროვე პრობლემატიკასთან დაკავშირებულ საკითხებსა და მოვლენებს. სტუდიაში საინტერესო პროდუქციას ქმნიან რეჟისორები: შალვა შენგელი, ლევან ახობაძე, ლევან ადამია, ლევან კიტია, ბესიკ გაფრინდაშვილი, გიორგი მოლოდინაშვილი და სხვები. მათ მიერ შექმნილი ფილმები გამოირჩევა საინტერესო ხედვით, მასალის კარგი ცოდნით და ჟანრული მრავალფეროვნებით. მათ შორის არის ნარატიული დოკუმენტური ფილმები, ჩართული დადგმითი მხატვრული სცენებით ან ამ სცენების გარეშე, ცოცხალი (ე.წ. Live) დოკუმენტალისტიკის ჟანრში შესრულებული ფილმები, გრძელვადიანი დაკვირვებითი, აღწერითი სახის (Observation) ფილმები.
2013 წელს დაარსდა პირველი საერთაშორისო დოკუმენტური კინოფესტივალი სამხრეთ კავკასიაში CinéDOC-Tbilisi, რომლის მიზანი დოკუმენტური კინოს პოპულარიზაციაა. ის არა მარტო საინტერესო ფილმებს სთავაზობს მაყურებელს - უნიკალური სარეჟისორო ხედვით, ორიგინალური სტილით, საინტერესო ისტორიებითა და პერსონაჟებით, არამედ აწყობს დისკუსიებს, ფიჩინგ-ფორუმებს (Civil Pitch), ვორქშოფებსა და ინდუსტრიულ შეხვედრებს ახალგაზრდა რეჟისორებისა და პროდიუსერებისათვის. მთელი მსოფლიოდან მოწვეულები არიან დოკუმენტური კინოს პროფესიონალები, რომლებიც პროექტის განვითარების ფარგლებში, სესიებსა და პრეზენტაციებში იღებენ მონაწილეობას.
სტატიაში განხილული ფილმები, ბუნებრივია, სრულად და დეტალურად ვერ ასახავს ქართული დოკუმენტალისტიკის ყველა ეტაპს, არც თანამედროვე ქართული დოკუმენტალისტიკის მიერ წინ გადადგმული ნაბიჯების მთელ სპექტრს მოიცავს. თუმცა დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თანამედროვე ქართულ დოკუმენტურ კინოში ზოგადად იმატა სინამდვილის მიმართ ინტერესმა და „ნდობამ“ და, ვფიქრობ, ეს მთლიანად კინოპროცესის სიჯანსაღის და პოტენციის ნიშანია.
ბიბლიოგრაფია:
1. ვასილ ამაშუკელი. – შემდგ.: ჯ. ბურდული. – თბ. : ხელოვნება, 1977 წ
2. ელდარ იბერი. საქართველოს ტელევიზიის ისტორია. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2016
3. გურამ ჟვანია. ქართული დოკუმენტური კინო. 1910-1970. გამომცემლობა „ხელოვნება“. თბილისი. 1990.
4. ც.ცომაია.ქართველი სამხედრო ქრონიკის დამაარსებელი - ჟურნალი „საბჭოთა ხელოვნება“, 1962, N9
5. Натия Амирэджиби. На заре грузинского кино. Хеловнеба. Тбилиси. 1978
6. Амо Бек-Назаров, «Записки актера и кинорежиссера», изд. «Искусство», 1965, стр. 107
7. Марина Кереселидзе. Поиски и заботы малого экрана. Грузинские телефильмы. В книге Грузинское кино. Страницы истории. Научно-исследовательский сектор истории и теории театра и кино Тбилисского государственного театрального института имени Шота Руставели. Рекламно-издательский отдел госкино ГССР. Тбилиси. 1979
8. Сандро Тушмалишвили. Со временем в ногу. В книге Грузинское кино. Страницы истории. Научно-исследовательский сектор истории и теории театра и кино Тбилисского государственного театрального института имени Шота Руставели. Рекламно-издательский отдел госкино ГССР. Тбилиси. 1979