მანანა ლეკბორაშვილი. გამწყრალი სალოცავები. დაგვიანებული რეცენზია

იყო დრო, როცა ოპტიმიზმი საბჭოთა ხელოვნებისათვის სავალდებულო ნორმად იყო ქცეული. იმედი ნუ მოგვიშალოს ღმერთმა, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ საბჭოთა სინამდვილეშიც არის თურმე გარემოებები, რომელთა შემყურე ძნელი ხდება ოპტიმიზმის შენარჩუნება. ამ რიგის მოვლენებს მიეკუთვნება საინგილოს მკვიდრი საქართველოს უბეს მოწყვეტილი ქართველების მდგომარეობაც.

ამ საკითხისადმი მიძღვნილი ჯერჯერობით ერთადერთი ფილმი -- ნიკო წულაძის დოკუმენტური სურათი „ზღვარი“, 1979-1983 წლებშია გადაღებული. ამ დროს კი, როგორც ყველას კარგად გვახსოვს, ერთი პოპულარული სიმღერის არ იყოს, ვცხოვრობდით ლოზუნგით „ყველაფერი კარგად არის, მშვენიერო მარკიზავ“. შეიძლება ამ დროებამ დაასვა დაღი ფილმს, შეიძლება ეს თავად ავტორების შემოქმედებითი პრინციპი იყო, მაგრამ ფილმი თავიდან ბოლომდე თავშეკავებულობითა და ზომიერების გრძნობით არის შესრულებული, თუმცა მასალა და მუშაობის პირობებიც სრულიად  საპირისპირო ინტონაციაში გადაწყვეტის დიდ საფუძველს იძლეოდა.

არ გეგონოთ, ამას ფილმის ნაკლად ვთვლიდეთ. ეს მხოლოდ შთაბეჭდილების დაფიქსირებაა. არავითარი ეგზალტაცია, არავითარი რიტორიკული შეძახილები ან ზეაწეული ტონი. ავტორები ენდობიან მასალის ემოციურობას, აძლევენ ფაქტებს საშუალებას თავად თქვან. თავიანთი სათქმელი. და ისინიც ლაპარაკობენ.

საინგილოს მიწაზე მიმობნეული უამრავი ეკლესიის კინოკადრებს ზედმეტი კომენტარი არ სჭირდება: ჩამონგრეული კედლები, ახდილი გუმბათები, ჩამორეცხილი ფრესკები, თაღთა ნაშთები, ზოგჯერ მხოლოდ მიწაზე  მიმობნეული ქვები თავად ღაღადებენ საკუთარ გასაჭირზე. მით უფრო მეტყველია მათი შედარება მწირად შემორჩენილ ფოტოსურათებთან თუ კინოქრონიკის  კადრებთან.  რაოდენ უცვლიათ მათ სახე სულ რაღაც ორმოცდაათი წლის განმავლობაში.    განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს ბაღთალოს ეკლესიის ფოტო და მისი   განმარტება: „ეს ფოტო ძეგლის აფეთქებამდე, 1971 წელსაა გადაღებული“. განა საჭიროა აქ კომენტარი?

ამიტომაც ავტორები მხოლოდ ინფორმაციული ხასიათის ტექსტს გვაწვდიან ძეგლების დათარიღების ფორმის, მშენებლობის ტიპის, საქართველოს ამჟამინდელ ტერიტორიაზე მისი ანალოგების შესახებ.  შეიძლება ამგვარი მეთოდი სანახაობითი თვალსაზრისით მთლად მომგებიანი არ იყოს, მით უმეტეს, რომ საინგილოს ისტორიულ ძეგლებს ეკრანული დროის უდიდესი ნაწილი უკავია, მაგრამ ავტორები სრულიად შეგნებულად წავიდნენ ამ დანაკარგზე.

საქმე იმაშია, რომ საინგილოს ძეგლების უმრავლესობა დღემდე გამოუკვლეველია და დაფიქსირებულიც კი არსად არის არც ქართველი, არც აზერბაიჯანელი მეცნიერების მიერ, და რაც დაფიქსირებული» ამ უკანასკნელთაგან, ისიც იმ მიზნით, რომ დამტკიცებულ იქნას მათი ალბანური წარმომავლობა. სწორედ ამიტომ გადამღებ ჯგუფში მიწვეული სპეციალისტები აწარმოებდნენ ძეგლების აზომვას, მუშაობდნენ მათი გეგმის და პირვანდელი სახის დადგენაზე. ყოველივე ამას, აგრეთვე ორნამენტებს, ფრესკათა ნაშთებს ფილმის შემქმნელები კინოფირზე აღბეჭდავდნენ. ბაღთალოს ეკლესიის მაგალითი თვალსაჩინო საბუთია მათთვის,  თუ რაოდენ საშური იყო ეს საქმე, რადგან რაც დღეს კიდევ არსებობს, ხვალ შეიძლება ისიც გაქრეს.

ნასაყდრალები, ნასოფლარები... „იყო“, „ცხოვრობდა“, - შთაბეჭდილება საკმაოდ მძიმეა. მაგრამ არ იქნებოდა სწორი ფილმის ავტორებისათვის პესიმისტური ხედვა და ფერების  გამუქება დაგვებრალებინა, თუმცა მოცემულ პირობებში არც ეს იქნებოდა გასაკვირი. ძნელია  შეინარჩუნო ოპტიმიზმი, როცა  ძირძველ ქართულ მიწაზე ქართველი ქურდულად დადიხარ და იძულებული ხარ ფირზე მალვით აღბეჭდო შენი წინაპრების კულტურული მოღვაწეობის კვალი.

მაგრამ ნიკო წულაძეს ნათელიც უძებნია და რაც უპოვნია, ეკრანზეც აუსახავს. მას არ გამორჩენია სოფელ ალიბეგლოს დრამატული წრის არსებობა და ჯეროვნად აფასებს კიდეც იმ ფაქტის მნიშვნელობას, რომ დღეს ინგილო სცენიდან ისმენს ქართულ სიტყვას; ფილმს რეფრენად გასდევს სოფ. ალიბეგლოში იქაურ მკვიდრთა მიერ, მათივე ძალებით მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის გახსნის ამსახველი კადრები.   გულს ათბობს მათი ენთუზიაზმი, მაგრამ როცა მომავალი მუზეუმის ფარღალალა კედლებსა და დაბრეცილ კარ-ფანჯრებს შეჰყურებ, ძნელია სრულად მიეცე აღფრთოვანების გრძნობას.

საერთო ფონის გათვალისწინებით, უფრო მძაფრ ჟღერადობას  მეორე მოტივი იძენს - მასრებზე დახვეული ბამბით მკითხაობის უძველესი რიტუალი, რომელსაც ინგილოები  მალაჟაის, ანუ ბედისწერის რიტუალს უწოდებენ. მას მაშინ მიმართავდნენ, როცა ოჯახში ავადმყოფი იყო და წამალი ვერ შველოდა. მასრების საშუალებით ცდილობდნენ გამოეცნოთ, რომელი სალოცავი იყო ავადმყოფზე გამწყრალი.

მალაჟაის მოხვევის პროცესი ფილმის თავისებურ ლეიტმოტივად იქცევა: ისევ და ისევ ახვევენ მოხუცი ქალის ხელები მასრებზე ბამბას, ისევ და ისევ ეძებენ ავადმყოფობის მიზეზს და თავის დაჟინებას მაყურებელსაც გადასცემენ.  რა ღმერთი გაგვიწყრა,  რატომ გაიწირა საქართველოს ეს სისხლხორცეული ნაწილი ასე? რამ დათრგუნა ეროვნული თვითშეგნება ამ კუთხეში -  ულმობელმა ძნელბედობამ, გარეშე ძალებმა თუ ჩვენივე გულგრილობამ? არა ხმამაღალი მოწოდება, არა ბრალდება, არამედ კითხვა, სატკივარზე ჩაფიქრება   არის ფილმის მთავარი ინტონაცია.

ამ ინტონაციამ განაპირობა ფილმის ფინალიც. თუმცა ავტორებს სხვა შესაძლებლობაც ჰქონდათ: ფილმში ჩართულია ახალგაზრდა ინგილო კაცის საუბრის ჩანაწერი. მისი ლექსი თავისი კუთხის სიყვარულით და იმედით არის გამსჭვალული და ეს ეპიზოდი მშვენივრად შეასრულებდა ფილმის დამაგვირგვინებელი აკორდის როლს:

„საინგილოში ნისლი ჩამოწვა,

 ნისლი ჩამოწვა შავი ფერების. 

თუ მოვინდომებთ, ამ ნისლს გავფანტავთ

 შთამომავლები ძველი ბერების. 

თეთრ ცხენს შევკაზმავთ, 

ზედ მხედარს დავსვამთ, 

ის მოაცილებს იმ შავბნელ ფერებს, 

მხედარს გავაფრენთ, რომ დაეწიოს 

ძველად გაფრენილ სამშობლოს მტრედებს.“

მაგრამ რა ვუყოთ მაშინ უპატრონოდ მიტოვებულ, ნანგრევებად ქცეულ საყდრებს,    ნასოფლარებს;  რა ვუყოთ საინგილოს მცხოვრებთა იმგვარ განწყობილებას, რომლის გამომხატველი  შუახნის მამაკაცი,  სამი შვილის მამაა: „ხალისი აღარ არი -  ცხოვრების ხალისი. გაგონდება ყველა განდეგილი. ყველა თავისთვის ცხოვრობს, გეგონება დროებით არიან". ამ კაცსაც არაფერი აინტერესებს გარდა იმისა, რომ შვილები აღზარდოს, გზაზე დააყენოს და მათაც იმ სულისკვეთებით ზრდის, რომ წავიდნენ აქედან და „თავშესაფარი დიდ საქართველოში იპოვონ", რადგან აქ არავინაა მათი პატრონი.

განა რა შეიძლება იყოს იმაზე მტკივნეული, რომ მკვიდრი მოსახლე თავისი წინაპრების მიწაზე მიუსაფრად და არასასურველ სტუმრად გრძნობს თავს? განა მოუხდებოდა ამ მდგომარეობას ომახიანი სიტყვები? და ფილმის ავტორებიც ფილმის საერთო განწყობილებისათვის უფრო შესაფერის ფინალს არჩევენ: კინოქრონიკის კადრებს დადებულ ინგილოურ კილოზე დაღიღინებულ ძველ სიმღერას. ინგილოური დიალექტი ყურით ძნელად აღსაქმელს ხდის სიმღერის სიტყვებს,  არადა, ამას არსებითი მნიშვნელობა აქვს, ამიტომ გვსურს სრულად მოვიყვანოთ ტექსტი:

„უწინ იყო ლამაზ დროებ,

თათარ ჰქონდა ჩვენზე თოლეს.

მამულ-ვენახ იყო ულევ,

ქართველ გვქონდა რკინის გულებ.

ერთი გვქონდა პური, წყალი,

ერთი გვქონდა მამულ კარი,

ერთი გვქონდა საფიქრალი,

სიხარული, სატირალი.

მამა-პაპა ვაჟკაც სულით,

ჩვენ დოიბადით კურდლი გულით.

დავუფიქრდეთ, დავდგეთ, დავდგეთ,

აბე საყდრით ფეხზე ავდგეთ,

ოჩანეი ფეხზე ავდგეთ

და საყდარში წინ-წინ შავდგეთ".

და ბოლო კადრი — წყაროსთან ჩამომჯდარი ჩაფიქრებული ინგილო — ისევ  ფიქრი, ისევ კითხვა.

აქ შეიძლება ვრცლად გვესაუბრა ფილმის მხატვრულ ღირსებებზე თუ ნაკლოვანებებზე, მაგრამ ამგვარ მსჯელობაზე ყურადღების გამახვილება ალბათ არ იქნებოდა მართებული. როგორც ხშირად ვიმეორებთ, ყოველი ნაწარმოები იმ კანონების მიხედვით უნდა განისაჯოს, რომლითაც ის შეიქმნა. „ზღვარის“  ავტორების წინაშე კი იმდენად მნიშვნელოვანი და გადაუდებელი ამოცანა, იმდენი პრაქტიკული სახის პრობლემა წამოიჭრა, რომ ფილმის მხოლოდ მხატვრულ მხარეზე ზრუნვა მათთვის ზედმეტი ფუფუნება აღმოჩნდა.

რაც მთავარია, რეჟისორმა შესძლო თავისი გულისტკივილის, საფიქრალის  გამოხატვა და ამ საფიქრალის თანაზიარი გახადა მაყურებელიც. „რა შეიძლება გავაკეთო პირადად მე?" - ეს კითხვა ებადება კინოდარბაზიდან გამოსულ მაყურებელს.

მაგრამ აქ თავს იჩენს მეორე საფიქრალი: რატომ უყურებს მაყურებელი 1984 წლით დათარიღებულ ფილმს 1988 წელში? რატომ შემოედო ეს ფილმი ე.წ. „თაროზე“? არის მასში რაიმე სიყალბე, ფაქტების დამახინჯება, გაზვიადება,  არასწორი ასახვა თუ მიზეზია ისევ და ისევ ჩვეული მორიდებულობა — დაე, ისევ მე მეტკინოს, მე ვიყო ცუდად. ოღონდ ვინმეს რამე არ ეწყინოს? როგორც პიროვნული თვისება, იგი შეიძლება საქებარიც იყოს. მაგრამ ეროვნულ თვისებაში გადაზრდილი, ხშირად სავალალო მდგომარეობაში აგდებს მის მატარებელ ერს და ეს დასტურდება იმ ფაქტებითაც, რომელიც ბოლო დროს გახდა ცნობილი ფართო საზოგადოებისათვის. 

ახლაც, „ზღვარის“ ეკრანებზე, უფრო სწორად, ეკრანზე გამოსვლის შემდეგაც (იგი მხოლოდ კინოთეატრ „ქართულ ფილმში“ შეგიძლიათ ნახოთ), ამ მორიდებულობის გამო ხომ არ არის, რომ მისი დემონსტრაცია ხშირად თითქმის ცარიელ დარბაზში მიდის? თუმცა, რამდენადაც ცნობილია, თვითონ რეჟისორის ინიციატივით ფილმი რამდენიმე დაწესებულებაში უჩვენეს. 

არავითარი ინფორმაცია, რეკამაზე ხომ საერთოდ ზედმეტია ლაპარაკი. „დღეს და ყოველდღე ქართული დოკუმენტური ფილმი  „ზღვარი“. სცენარის ავტორი და რეჟისორი ნიკო წულაძე“. ნუთუ ამგვარი აფიშა იძლევა რაიმე ცნობას იმის შესახებ, თუ რატომ უნდა ინახოს ეს ფილმი? არადა, სასურველია იგი რაც შეიძლება მეტმა მაყურებელმა ნახოს. არ იქნებოდა ურიგო ამ ფილმისთვის ტელევიზიას მაინც მიექცია ჯეროვანი ყურადღება. იგი უდავოდ იმსახურებს ამას.  

21.11.88

„ახალი ფილმები“ 1989. N10